Ngày nay, thế giới thường gọi tiến sĩ là “Doctor of Philosophy”, viết tắt là PhD. Nghĩa gốc “doctor” tiếng La tinh có nghĩa là “chuyên gia”, “thầy”-chỉ người giỏi chuyên sâu ở một lĩnh vực nào đó.

Xét về ý nghĩa xã hội, tiến sĩ được khẳng định là vốn quý của đất nước. Xét về mặt khoa học, tiến sĩ là sự khởi đầu cho một quá trình nghiên cứu độc lập tiếp theo để có các học vị, học hàm cao hơn như viện sĩ, phó giáo sư, giáo sư. Nhiều trường hợp là tiến sĩ nhưng không đi tiếp vào con đường khoa học hoặc làm nghề khác, hoặc không có hướng nghiên cứu bền vững... Thế nên trên thế giới (và cả ở ta), tiến sĩ thất nghiệp là chuyện bình thường, vì chỉ giỏi ở chuyên ngành hẹp mà cuộc sống thì bao la vô cùng, nhiều tiến sĩ khó đem kiến văn của mình ứng dụng vào thực tiễn đa dạng. Do vậy, chưa thể coi người có học vị tiến sĩ là tài năng, là “đỉnh cao”. Bởi luận án mà họ bảo vệ là một đề tài hẹp, hẳn nhiên có tính mới nhưng tính ứng dụng, tính phổ biến chưa cao nên đóng góp cho cộng đồng chưa thể nói là lớn. Văn bằng tiến sĩ là một “giấy thông hành” để bước tiếp vào nghiên cứu khoa học một cách thuận lợi, cơ bản hơn. Nó sẽ giảm ý nghĩa nếu chủ nhân không có công trình nghiên cứu mới nào được khẳng định.

 Ảnh minh họa: Tiền phong. 

Như vậy không thể cho rằng đã là tiến sĩ thì là “nhất”, là “biết tuốt”. Nhưng thực tế có một số tiến sĩ ở nước ta đã ngộ nhận thế, cứ tưởng mình có học vị thì sẽ làm thầy thiên hạ! Không chỉ ra vẻ “kẻ cả”, có tiến sĩ còn vô tư “bình, phán”, “chém gió” sang cả lĩnh vực khác, nhất là lĩnh vực chính trị xã hội... Ví như có vị tiến sĩ chuyên ngành Toán “nhảy” sang cả lĩnh vực khoa học hình sự, cũng đưa ra “thuyết” này “thuyết nọ” đo đạc chi li cả “hiện trường” rồi khẳng định thế này mới “đúng” (!?). Nhân cơ hội đó, có người lợi dụng, kê kích thêm, nhiều cư dân mạng với mục đích “câu like” dù biết thừa đó là sự lạ, sự ngược nhưng lại tung hô rồi trích dẫn lời của “tiến sĩ A nói, tiến sĩ B viết”... Vì có sự “bảo hiểm” là “tiến sĩ” nên khối người tin, thế là tạo ra không ít sự nhiễu loạn về thông tin, kiến thức xã hội!

Khổng Tử, một triết gia nổi tiếng thời Trung Quốc cổ đại từng viết: “Tri chi dĩ vi tri. Bất tri dĩ vi bất tri. Thị tri dã” (Biết thì nói là biết. Không biết thì nói là không biết. Như thế mới là biết). Dù đã được tôn lên hàng “Thánh thế” mà một lần gặp hai đứa trẻ nhờ phân xử xem ai thắng khi một đứa nói mặt trời buổi sáng to hơn buổi trưa, đứa kia nói ngược lại. Không trả lời được đành nhận lời mỉa: “Là thầy thiên hạ mà cũng không biết điều nhỏ đó ư”, Khổng Tử chỉ còn biết than trời rằng: “Đâu phải cứ là Thánh nhân thì cái gì cũng biết!”.

Khi đã đắc đạo, Đức Phật Thích Ca được hỏi: “Làm thế nào để được gọi là một người giác ngộ?”. Đức Phật trả lời qua 4 câu kệ: “Những gì cần biết rõ, ta đã biết rõ/ Những gì cần từ bỏ, ta đã từ bỏ/ Những gì cần tu tập, ta đã tu tập/ Do vậy, ta là Phật”. Thâm ý của Đức Phật có thể hiểu: Biết những gì cần biết, bỏ những gì cần bỏ và tu những gì cần tu, thế mới là giác ngộ, mới là Phật. Về bản chất câu nói của Khổng Tử với câu nói của Đức Phật đều nhấn mạnh vào chữ “biết”, biết tri thức, biết phát hiện và biết cái giới hạn của mình. Việt Nam có ngạn ngữ thật sâu sắc, hiện đại cứ như là lời nói cho thời 4.0, thời của chuyên gia, chuyên sâu: “Một nghề ăn cơm tám, tám nghề ăn cám rang”. Thời gian, tâm lực, vật lực đều có hạn, dù là tiến sĩ cũng phải biết tập trung vào sở trường chuyên môn của mình mới có thể gặt hái thành công!

Vậy nên, những ai đó mang danh tiến sĩ mà cứ tự coi mình “biết tuốt”, e rằng họ đang tự “thò cái đuôi” kiến thức trí trá, giả tạo của chính mình!

NGUYÊN THANH