Kaysone Phomvihane sinh ngày 13-12-1920, tại Savannakhet (Lào), trong một gia đình có cha là công chức, mẹ là nông dân. Kaysone Phomvihane đi học năm lên 6 tuổi, là một học trò thông minh, chăm chỉ và rất thích chơi thể thao, nhất là môn bắn súng và bơi. Năm 1935, Kaysone Phomvihane lấy tên là Nguyễn Trí Mưu, rời quê hương Savannakhet tới Hà Nội (Việt Nam) để dự thi vào Trường Trung học bảo hộ (thường gọi là Trường Bưởi). Tại đây, anh được đọc nhiều sách báo cách mạng, đến năm cuối khóa được đọc Báo Dân chúng-tờ báo lớn của Đảng Cộng sản Đông Dương và bắt đầu giác ngộ cách mạng, tham gia những sự kiện yêu nước tại Việt Nam lúc bấy giờ.

Trong những năm 1936-1939, tại Việt Nam nổi lên phong trào đấu tranh của thanh niên đòi tự do, dân chủ. Học sinh Trường Bưởi, trong đó có Kaysone Phomvihane, đã hưởng ứng sôi nổi phong trào này và tham gia Hội Học sinh yêu nước của trường. Năm 1939, Kaysone Phomvihane học xong chương trình trung học tại Trường Bưởi.

Sau một thời gian trở về nước nghỉ hè, mùa thu năm 1939, Kaysone Phomvihane lại tạm biệt quê hương, đến Hà Nội để thi lấy bằng tú tài và thi tiếp vào đại học luật. Kaysone Phomvihane tình nguyện gia nhập Đoàn Thanh niên cứu quốc thành Hoàng Diệu-một tổ chức yêu nước và cách mạng của thanh niên Việt Nam. Đây là bước ngoặt đầu tiên trong cuộc đời hoạt động chính trị của Kaysone Phomvihane.

leftcenterrightdel
Chủ tịch Hồ Chí Minh tiếp Chủ tịch Kaysone Phomvihane tại Hà Nội, năm 1966. Ảnh tư liệu 

Tình hình chính trị Đông Dương khi đó chuyển biến mau lẹ, thúc đẩy người thanh niên yêu nước Kaysone Phomvihane mau chóng trở về Lào để cùng với toàn dân thực hiện cuộc cách mạng giải phóng dân tộc. Kaysone Phomvihane rời Hà Nội vào một ngày cuối tháng 4-1945. Về nước, anh nhanh chóng tuyên truyền tinh thần yêu nước trong nhân dân và thanh niên ở quê hương, đồng thời giới thiệu được một số thanh niên gia nhập Hội Thanh niên cứu quốc Lào. Tại Lào, khởi nghĩa nổ ra đầu tiên ở thủ đô Vientiane, tiếp đến là các tỉnh Savannakhet, Thakhek, Khammouan, Xiengkhuang... Các lực lượng vũ trang (LLVT) được hình thành, các chiến khu lần lượt ra đời.

Thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 ở Việt Nam đã cổ vũ cách mạng Lào tiến lên đấu tranh giành thắng lợi. Kaysone Phomvihane lúc này đang ở quê hương Savannakhet, đã cùng nhân dân đứng lên khởi nghĩa. Ngày 12-10-1945, tại sân vận động ở thủ đô Vientiane diễn ra Lễ tuyên bố nước Lào độc lập.

Tuy nhiên, Việt Nam và Lào độc lập chưa được bao lâu thì thực dân Pháp chiếm lại Đông Dương. Ngày 10-3-1946, quân Pháp chiếm được Savannakhet, tiếp đó đánh vào Khammouan và các tỉnh khác của Lào. Nhân dân Việt Nam lại kề vai sát cánh cùng nhân dân Lào anh em đứng lên chống thực dân Pháp và tiếp đó là chống đế quốc Mỹ xâm lược, giành độc lập, tự do cho mỗi nước.

Công tác ở Savannakhet một thời gian, Kaysone Phomvihane trở lại Hà Nội vào tháng 3-1946 và tham gia công tác trong Ban liên lạc Lào-Việt, sau đó lên vùng Tây Bắc của Việt Nam. Cuối năm 1947, Đội Vũ trang tuyên truyền Lào-Việt, dưới sự chỉ huy của Kaysone Phomvihane và Thao Ma, từ Tây Bắc (Việt Nam) tiến về chiến đấu ở Xiengkhor. Một thời gian sau, Kaysone Phomvihane lại sang Việt Nam, tham gia thành lập Đội xung phong Bắc Lào. Khi thành lập, đội có 16 người, trong đó có 4 người Lào và 12 người Việt Nam, do Kaysone Phomvihane làm Đội trưởng và Đông Tùng (người Việt Nam) làm Chính trị viên. Nhiệm vụ chủ yếu của đội được xác định là góp phần giúp lực lượng kháng chiến Lào xây dựng căn cứ cách mạng ở 4 tỉnh Bắc Lào.

Vào một ngày tháng 4-1948, đội rời Phú Thọ, đi qua nhiều địa phương của Việt Nam. Đến Phiêng Sa-một bản của người Mông thuộc tỉnh Sơn La, toàn đội dừng lại ít ngày để nắm tình hình trước khi hành quân vào đất Lào. Trở về nước, Kaysone Phomvihane chia nhỏ Đội xung phong Bắc Lào thành 3 tổ xung kích, bắt liên lạc với nhân dân địa phương. Đội trưởng Kaysone Phomvihane hăng hái động viên anh em làm công tác vận động nhân dân và giác ngộ binh lính địch. Anh được đồng bào Mông và đồng bào Lào Thơng yêu quý như con em của mình. Hoạt động của đội đã góp phần tích cực vào cuộc kháng chiến chung của nhân dân Lào chống xâm lược. Kaysone Phomvihane được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương ngày 6-1-1949. Từ một người yêu nước, đồng chí Kaysone Phomvihane đã trở thành một người cộng sản. Năm 1950, Kaysone Phomvihane được cử làm Phó chủ tịch Đại hội đại biểu Mặt trận Lào kháng chiến.

Đại hội các lực lượng kháng chiến Lào diễn ra từ ngày 13 đến 15-8-1950, tại một địa điểm ở tỉnh Tuyên Quang của Việt Nam đã bầu ra Ban lãnh đạo Trung ương Neo Lào  Issara (sau đó gọi là Neo Lào Hak Xat, tức Mặt trận Lào yêu nước). Hoàng thân Souphanouvong được bầu làm Chủ tịch Trung ương, đồng chí Kaysone Phomvihane được bầu làm Ủy viên Trung ương. Các đại biểu dự đại hội đã bầu Chính phủ kháng chiến và hòa hợp dân tộc của Pathet Lào, do Hoàng thân Souphanouvong làm Thủ tướng; đồng chí Kaysone Phomvihane được cử làm Bộ trưởng Bộ Quốc phòng.

Tiếp đó, Đại hội lần thứ hai Đảng Cộng sản Đông Dương họp từ ngày 11 đến 19-2-1951, tại xã Vinh Quang, huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang. Đoàn đại biểu Đảng bộ Lào do đồng chí Kaysone Phomvihane làm trưởng đoàn dự và có bài phát biểu quan trọng về cách mạng Lào và cách mạng Đông Dương. Cũng tại đại hội, đồng chí Kaysone Phomvihane được gặp và làm việc với Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Lúc này, cách mạng của 3 nước Lào, Việt Nam, Campuchia đều đã trưởng thành, có bước phát triển riêng nên đại hội quyết định mỗi nước lập một đảng cách mạng riêng. Đồng chí Kaysone Phomvihane được đại hội giao nhiệm vụ chuẩn bị về chính trị, tư tưởng, tổ chức để thành lập một chính đảng cách mạng ở Lào.

Trong kháng chiến chống thực dân Pháp, đồng chí Kaysone Phomvihane đã chỉ huy các LLVT cách mạng Lào kề vai sát cánh với LLVT cách mạng Việt Nam, cùng nhân dân Lào chiến đấu kiên cường, đánh thắng thực dân Pháp và tay sai trên đất Lào.

Sau 4 năm chuẩn bị, Đại hội thành lập Đảng Lào họp từ ngày 22-3 đến 6-4-1955, tại một khu rừng ở Sầm Nưa. Đồng chí Kaysone Phomvihane thay mặt ban tổ chức và ban trù bị đại hội trình bày Báo cáo chính trị thành lập Đảng, xác định nhiệm vụ trong giai đoạn mới là: "Đoàn kết lãnh đạo toàn dân phấn đấu hoàn thành sự nghiệp giải phóng dân tộc, thực hiện một nước Lào hòa bình, độc lập, dân chủ, thống nhất và thịnh vượng". Đại hội nhất trí đặt tên Đảng là Đảng Nhân dân Lào và bầu Ban chỉ đạo Trung ương Đảng. Đồng chí Kaysone Phomvihane được cử làm Bí thư Ban chỉ đạo Trung ương kiêm Bí thư Quân ủy Trung ương, Tổng chỉ huy các LLVT cách mạng Lào. Đồng chí đã cùng Ban chỉ đạo Trung ương lãnh đạo quân và dân Lào chiến đấu chống đế quốc Mỹ xâm lược (1955-1975), giải phóng đất nước Lào.

Đại hội II của Đảng Nhân dân Lào họp từ ngày 3 đến 6-2-1972. Tại đại hội, đồng chí Kaysone Phomvihane đọc Báo cáo chính trị, đánh giá toàn bộ quá trình từ khi thành lập Đảng và đề ra phương hướng, nhiệm vụ của Đảng trong giai đoạn mới. Đại hội thông qua Điều lệ (sửa đổi) của Đảng; quyết định đổi tên Đảng Nhân dân Lào thành Đảng Nhân dân Cách mạng Lào; đổi tên Ban chỉ đạo Trung ương Đảng thành Ban Chấp hành Trung ương Đảng; Thường vụ Ban chỉ đạo Trung ương Đảng đổi tên thành Bộ Chính trị Ban Chấp hành Trung ương Đảng; đồng chí Trưởng ban chỉ đạo Trung ương Đảng được gọi là Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng. Đồng chí Kaysone Phomvihane được bầu làm Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng Nhân dân Cách mạng Lào.

Trải qua muôn vàn khó khăn, gian khổ, cuộc kháng chiến chống xâm lược của nhân dân Lào kết thúc thắng lợi. Đất nước Lào được giải phóng hoàn toàn ngày 23-8-1975, bước vào xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới.

Dưới sự lãnh đạo của Đảng Nhân dân Cách mạng Lào, đứng đầu là đồng chí Kaysone Phomvihane (đồng chí từng đảm nhận các cương vị: Chủ tịch Ban Chấp hành Trung ương Đảng Nhân dân Cách mạng Lào, Chủ tịch nước, Thủ tướng Chính phủ), nhân dân Lào đã giành được những thắng lợi to lớn trong cách mạng dân tộc dân chủ và trong công cuộc xây dựng đất nước.

Chủ tịch Kaysone Phomvihane từ trần ngày 21-11-1992, thọ 72 tuổi. Đồng chí là một nhà yêu nước chân chính, nhà lãnh đạo bản lĩnh, kiên cường, trí tuệ, là lãnh tụ vĩ đại của cách mạng Lào, người con ưu tú, người anh hùng của nhân dân Lào. Chủ tịch Kaysone Phomvihane cũng là người bạn lớn, thân thiết của nhân dân Việt Nam, người đồng chí gắn bó với Đảng Cộng sản Việt Nam, hết lòng vun đắp cho tình đoàn kết đặc biệt Lào-Việt Nam ngày càng xanh tươi, nở hoa kết trái, như Chủ tịch Hồ Chí Minh từng khẳng định: "Việt-Lào hai nước chúng ta/ Tình sâu hơn nước Hồng Hà, Cửu Long".

PGS, TS ĐÀM ĐỨC VƯỢNG, nguyên chuyên gia Việt Nam tại Lào, nguyên Phó viện trưởng Viện Hồ Chí Minh và các lãnh tụ của Đảng, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh