Vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) được coi là vùng đất trẻ, nơi có nền đất yếu, nhiều bùn, khí hóa lỏng và trầm tích thực vật phân hủy trong lòng đất từ hàng mấy thế kỷ nay. Vùng này có hệ thống kênh rạch và sông ngòi chằng chịt, chịu tác động của dòng chảy hai chiều, lòng sông luôn đầy nước, phạm vi và mức độ sạt lở bờ sôngmỗi năm thêm gia tăng. Cát pha và các loài thủy sinh cũng góp phần tạo nên các thềm đất yếu, chủ yếu ven sông, kênh và các bưng, lung, đìa, ruộng trũng. Vì thế, khi có tác động lưu tốc dòng chảy mạnh của nước lũ, các dòng xoáy nước bào mòn, dễ sinh ra sạt lở đất bờ sông, bờ kênh. Sạt lở bờ sông ở các tỉnh Nam Bộ trong mấy thập niên gần đây đã gây ra những thiệt hại không nhỏ về người, của cải vật chất của Nhà nước và nhân dân sống ở ven sông. Thực trạng sạt lở gia tăng hàng năm đang là mối đe dọa rất lớn đối với sự ổn định và phát triển dân sinh, kinh tế trong khu vực. Thiệt hại do sạt lở bờ sông ngày càng trở nên nghiêm trọng do sạt lở nhiều, cơ sở hạ tầng, công trình kiến trúc bên sông ngày một hiện đại, khang trang hơn, đắt tiền hơn.

Các kết quả khảo sát, nghiên cứu về thực trạng sạt lở, về các khu vực sạt lở bờ nghiêm trọng trên các hệ thống sông trong khu vực và định hướng một số giải pháp giảm nhẹ thiệt hại rất cần sự quan tâm của các địa phương nhằm góp phần giảm bớt các thiệt hại do sạt lở bờ sông gây ra. Dự báo chính xác phạm vi sạt lở bờ sông, tốc độ sạt lở bờ sông là một việc làm rất khó không chỉ ở tầm quốc gia mà còn ở tầm quốc tế. Tốc độ sạt lở phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố khách quan và chủ quan như: Sự thay đổi khí hậu toàn cầu; phân bố mưa, thời gian mưa trên lưu vực; những hoạt động khai thác của các nước phía thượng nguồn; những hoạt động khai thác cát, nuôi cá bè, giao thông thủy, xây dựng các công trình ngăn mặn giữ ngọt ven biển, xây dựng đê bao, bờ bao phòng lũ...

Hiện nay trên thế giới có nhiều phương pháp dự báo như: Bằng công thức kinh nghiệm; Dự báo và phát hiện bằng mô hình toán, mô hình vật lý; Phương pháp Georada; Ảnh viễn thám… Mặc dù các nhà khoa học nước ta đã tiếp cận hầu hết các phương pháp này song tài liệu đầu vào chưa thể đáp ứng được bởi vậy kết quả dự báo chưa đạt độ chính xác cần thiết. Vì lẽ đó, Viện Khoa học Thủy lợi (KHTL) miền Nam đã kết hợp với Trường Đại học Southampton (Vương quốc Anh) cùng nghiên cứu giải quyết vấn đề dự báo sạt lở trên sông Cửu Long, trong đó có Tiến sĩ Stephen Darby, người được coi là chuyên gia hàng đầu thế giới về lĩnh vực này. Ông đã tới Việt Nam và cùng đi thị sát tại các vị trí sạt lở nghiêm trọng dọc sông Cửu Long vào cuối năm 2006.

Theo Tiến sĩ Stephen Darby, do cấu trúc địa tầng, tác động dòng chảy, sự khai thác, sử dụng cát lòng sông và đất bờ sông của con người, nguyên nhân, mức độ và thời điểm sạt lở của mỗi nơi khác nhau. Điều quan trọng là phải chủ động dự báo, và cần coi trọng dự báo chính xác. Khi đã dự báo thì chính quyền địa phương, ngành chủ quản, lực lượng chuyên trách phải chủ động phòng ngừa và có những biện pháp hữu hiệu. Chủ động phòng ngừa tránh thiệt hại đáng tiếc xảy ra như: Không xây các công trình hạ tầng kỹ thuật, nhà cửa, khu dân cư ở nơi có dự báo nguy cơ sạt lở, sơ tán dân và tài sản khi vùng cư trú có dấu hiệu sạt lở, đầu tư kinh phí phòng, chống sạt lở và sẵn sàng lực lượng ứng cứu khi có sạt lở xảy ra.

Để bảo vệ tài sản của nhà nước và nhân dân, để đảm bảo điều kiện phát triển bền vững vùng đất giàu tiềm năng hai bên bờ sông, điều cần thiết phải xây dựng các công trình chỉnh trị bảo vệ bờ sông. Tuy nhiên với giá xây dựng quá đắt, số lượng điểm sạt lở bờ sông cả nước vượt con số hàng nghìn do vậy ngân sách Nhà nước không thể đáp ứng được, vì vậy nghiên cứu dự báo sạt lở từ đó vạch ra hành lang an toàn bên sông, xây dựng kế hoạch di dời giải tỏa các hộ dân các công trình ra khỏi khu vực sạt lở nguy hiểm là việc làm cần thiết và cấp bách.

Trên cơ sở đi xem xét thực tế, khảo sát thực địa, qua nhiều cuộc trao đổi, tọa đàm với Bộ, ngành chủ quản và cơ quan chức năng, Trường Đại học Southampton sẽ chuyển giao cho Viện KHTL miền Nam “Dự án mô hình toán dự báo sạt lở”. Theo Dự án này, các chuyên gia và các nhà nghiên cứu của Trường Đại học Southampton sẽ cùng Viện xác định rõ nguyên nhân làm gia tăng tốc độ sạt lở bờ sông trên hệ thống Cửu Long Giang, cung cấp ảnh viễn thám có độ phân giải cao, sẽ cho biết kế hoạch xây dựng các công trình phân nước, giữ nước của các nước phía thượng nguồn sông Cửu Long… Để giúp Việt Nam hạn chế đến mức thấp nhất tình trạng sạt lở và thiệt hại do sạt lở, Trường Đại học Southampton sẽ hỗ trợ để đưa ra một số dạng công trình chỉnh trị, điều tiết dòng chảy, phân thủy và hạn chế lưu tốc, bảo vệ bờ sông phù hợp với đặc điểm địa hình, cấu trúc địa tầng vùng đồng bằng sông Cửu Long, với giá thành hợp lý.

Nghĩa Hưng – Chu Mã Giang