Điện Biên là tỉnh miền núi, biên giới thuộc vùng Tây Bắc Việt Nam. Mặc dù nằm trong khu vực chịu ảnh hưởng của nền khí hậu nhiệt đới gió mùa, có mùa hè nóng mưa nhiều, ẩm, nhưng Điện Biên đang phải đối mặt với nguy cơ hoang mạc hóa, một hiểm họa tưởng chừng chỉ xuất hiện ở những nơi có lượng mưa thấp (dưới 700mm/năm) như dải đồng bằng ven biển hai tỉnh Ninh Thuận, Bình Thuận thuộc cực Nam Trung Bộ của nước ta.

Đốt rừng làm nương rẫy, khởi đầu của hoang mạc hóa. Ảnh internet

Thiếu nước, khô hạn làm cho đất mất khả năng canh tác, lớp mùn nhiều dinh dưỡng suy giảm, đất trở nên rắn chắc, thoái hóa dẫn đến nguy cơ bị hoang mạc hóa. Như vậy, điều kiện khí hậu mà trực tiếp là chế độ mưa trở thành một trong những nguyên nhân trực tiếp gây ra thoái hóa đất, là tiền đề dẫn đến nguy cơ hoang mạc hóa.

Tham gia vào quá trình làm thoái hóa đất còn có một số nhân tố quan trọng khác như địa hình, độ che phủ rừng và cấu trúc thảm thực vật. Địa hình ốc-rất dốc không chỉ hạn chế tính thấm nước của đất, khiến cho quá trình tạo dòng chảy mặt nhanh, đất dễ bị sạt lở, tạo điều kiện cho quá trình rửa trôi vào bất kỳ thời gian nào hạn chế quá trình tích lũy mùn và dưỡng chất.

Hiện nay, tỉ lệ che phủ rừng ở tỉnh Điện Biên đạt 38,90%, tuy nhiên diện tích rừng có cấu trúc 5 tầng chỉ chiếm tỉ lệ nhỏ, còn lại phần lớn là rừng đang phục hồi, cấu trúc chủ yếu gồm 2-3 tầng.

Ngoài những nguyên nhân khách quan gây thoái hóa đất như địa hình dốc, cường độ mưa lớn, tỷ lệ che phủ rừng thấp, còn có nguyên nhân chủ quan, đó là con người. Việc sử dụng đất không hợp lý như: trồng cây ngắn ngày trên đất dốc, phương thức canh tác chủ yếu là quảng canh, không có biện pháp phục hồi, bồi dưỡng, bảo vệ đất v.v. tất yếu dẫn đến thoái hóa đất. Hậu quả là xuất hiện một vòng luẩn quẩn: nghèo đói nên phải phá rừng để làm nương rẫy, gây xói mòn đất, làm cho đất thoái hóa dẫn đến nguy cơ hoang mạc hóa, cuối cùng quay trở lại nghèo đói.

Việc tìm ra nguyên nhân gây hoang mạc hóa chỉ là bước khởi đầu để phòng, chống hoang mạc hóa. Vấn đề quan trọng hơn là phải xác định được các vùng hiện đang đứng trước nguy cơ hoang mạc hóa. Với các chỉ tiêu lựa chọn, bằng phương pháp chồng ghép bản đồ, lập ma trận, đã xác định được ở Điện Biên có 4 vùng: vùng có nguy cơ hoang mạc hóa mạnh, vùng có nguy cơ hoang mạc hóa trung bình, vùng có nguy cơ hoang mạc hóa yếu và vùng không bị nguy cơ hoang mạc hóa.

Vùng có nguy cơ hoang mạc hóa mạnh chiếm 14,8% tổng diện tích tự nhiên toàn tỉnh với 141.574,99ha, có thời kỳ thiếu nước kéo dài 6-8 tháng, thời kỳ khô hạn 4-5 tháng.

Vùng có nguy cơ hoang mạc hóa trung bình chiếm 47,22% tổng diện tích tự nhiên toàn tỉnh với 451.545,78ha. Có 6-8 tháng thiếu nước, thời kỳ khô hạn từ 1-3 tháng.

Vùng có nguy cơ hoang mạc hóa yếu chiếm 30,11% tổng diện tích tự nhiên toàn tỉnh với 287.952,87ha, có 4-5 tháng thiếu nước và 1-3 tháng hạn.

Vùng không bị nguy cơ hoang mạc hóa có 75.216,72ha, chiếm 7,87% tổng diện tích tự nhiên toàn tỉnh.

Để phòng ngừa, ngăn chặn nguy cơ hoang mạc hóa ở tỉnh Điện Biên cần tiến hành đồng bộ 2 nhóm giải pháp: giải pháp công trình và giải pháp phi công trình.

Giải pháp công trình bao gồm việc đánh giá năng lực của các công trình thủy lợi đã có và đề xuất xây dựng các công trình thủy lợi mới như: hồ, đập, kênh mương, trạm bơm cho các khu vực trong toàn tỉnh.

Giải pháp phi công trình bao gồm việc tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức cho các cấp chính quyền cơ sở, cộng đồng dân cư trong việc sử dụng nước, bảo vệ rừng, bảo vệ môi trường. Bên cạnh đó là xây dựng mô hình canh tác trên đất dốc, bao gồm việc làm ruộng bậc thang, mô hình nông lâm kết hợp, mô hình xen canh cây họ đậu, mô hình vườn rừng, mô hình phát triển chăn nuôi...

Ngoài ra, cần có chính sách cho vay vốn ưu đãi để phát triển sản xuất, chính sách ưu đãi cho những người tham gia chăm sóc, bảo vệ rừng, quyền sử dụng đất lâu dài để người dân yên tâm đầu tư trồng rừng...

Với 62,02% tổng diện tích tự nhiên toàn tỉnh có nguy cơ bị hoang mạc hóa (từ trung bình đến mạnh), chỉ có 33,98% diện tích có nguy cơ hoang mạc hóa yếu và không bị đe dọa bởi nguy cơ hoang mạc hóa, Điện Biên đang đứng trước một nhiệm vụ cấp bách, phức tạp và khó khăn. Tìm ra nguyên nhân, xác định các vùng có nguy cơ, đề xuất các giải pháp phòng ngừa, ngăn chặn cũng mới chỉ là những ý tưởng. Quan trọng hơn là phải biến những ý tưởng này trở thành hiện thực trong cuộc sống. Có như vậy mới thực sự đẩy lùi được nguy cơ hoang mạc hóa đang từng ngày đe dọa cuộc sống của người dân Điện Biên.

TS LÊ TRẦN CHẤN