Vào một hiệu thuốc sang trọng tại phố Lãn Ông (Hoàn Kiếm, Hà Nội) hỏi mua ĐTHT cho người thân, chúng tôi như lạc vào ma trận khi chủ hàng đưa hàng chục loại, từ dạng tươi, dạng sấy khô đến dạng đã qua bào chế (dạng cao, dạng nước uống, dạng viên). Giá thì cũng khác nhau đến giật mình. Loại thấp nhất là 15 triệu đồng/kg, cao hơn là 100 triệu đồng/kg, có loại 450 triệu đồng/kg, riêng loại đặc biệt có giá 1,3-1,5 tỷ đồng/kg.

Nhộng trùng thảo loại nguyên con do Việt Nam nuôi trồng.

Trao đổi với chúng tôi, Thầy thuốc Nhân dân Nguyễn Xuân Hướng, nguyên Chủ tịch Trung ương Hội Đông y Việt Nam cho biết: "Trên thị trường hiện nay chủ yếu có hai loại ĐTHT. Loại thứ nhất, có tên khoa học là Cordyceps sinensis, trước khi thu hái, mùa đông có hình dạng “con sâu”, mùa hè lại có dạng “thân thảo”. Thực tế, đây là một loại nấm ký sinh trên sâu con (ấu trùng) của loài bướm đêm Hepialus, trong tự nhiên chỉ tìm thấy chủ yếu ở vùng núi cao hơn 3.000m so với mực nước biển thuộc dãy Hymalaya, như: Tây Tạng, Nepan, Bhutan. Mùa đông, sâu non sống trong lòng đất bị nhiễm bào tử nấm. Nấm sinh trưởng và phát triển bằng cách hút dần chất dinh dưỡng của sâu non. Đến hè, sâu chết đi, cây nấm mọc trên đầu con sâu nhô lên khỏi mặt đất. Việc thu hoạch ĐTHT khó khăn do núi cao, tuyết phủ và quá trình khai thác tận diệt nên sinh vật này đã cạn kiệt. Hiện nay, cũng chưa nước nào có thể nuôi trồng nhân tạo thành công. “Vì quá hiếm cùng những lời đồn thổi cải lão hoàn đồng, hồi xuân sinh lực, điều trị được các bệnh mãn tính, nan y nên loại này trên thị trường có giá cả tỷ đồng một ki-lô-gam (khoảng 2.000-2.200 con phơi khô). Tuy nhiên, loại này khoảng 99% là hàng giả. Loại thứ hai có tên khoa học là Cordyceps militaris, hầu hết được nuôi trồng nhân tạo trên các giá thể (gạo lức, giá đỗ) và gần đây nhất là nhộng tằm. Một số nước, như Trung Quốc, Mỹ, Nhật Bản… đã sản xuất trên quy mô công nghiệp. Ở Việt Nam, một số nhà khoa học cũng đã nuôi thành công và bán với giá khoảng 15-100 triệu đồng/kg tùy loại. Các nhà khoa học gọi loại này là “nhộng trùng thảo” để phân biệt với ĐTHT tự nhiên nhưng trên thị trường Việt Nam, bao bì đều ghi cùng tên gọi là “đông trùng hạ thảo” là không chính xác”.

Theo một số nhà khoa học, ĐTHT tự nhiên và nhân tạo với hoạt chất chính là Cordycepin có tác dụng phòng, chống u xơ, tiền ung thư và Adenosine là thuốc điều trị trong tim mạch. Ngoài ra, còn có các hoạt chất như HEAA, D-mannitol, lipid các nguyên tố vi lượng AL, Si, K, Na… và 17 vitamin khác nhau.

ĐTHT tự nhiên có hình thù như cây nấm mọc trên đầu con sâu màu nâu sẫm, đầu nấm như lưỡi mác. Các chiêu thức làm giả ĐTHT tự nhiên có thể là đã được siêu chiết tách, chỉ còn xác, không còn giá trị hoặc có loại làm giả từ ép rễ cây, hoặc làm giả từ bột mì, bột xay từ xác côn trùng nặn thành. “Để nhận biết bằng mắt thường thì ĐTHT tự nhiên rất bé và chi tiết khó làm giả nhất là hai mắt sâu. Tuy nhiên, cách phân biệt chính xác nhất là dùng kính hiển vi soi chiếu phần thảo của sản phẩm thấy lát cắt có hình dạng bó sợi là hàng thật”, thầy thuốc Nguyễn Xuân Hướng cho biết. 

Nhộng trùng thảo thân cây màu vàng cam ngả hồng, đầu nấm dạng chùy, mọc ra từ bất kỳ chỗ nào trên thân cây/vật ký chủ. Hiện nay, trong nước nhiều cơ sở đã nuôi trồng được nhưng chất lượng không giống nhau, có khi chỉ có tác dụng như rau vì phụ thuộc vào các yếu tố: Giống đầu vào, công nghệ nuôi trồng, công nghệ thu hoạch, chế biến…

Lương y Nguyễn Văn Đạt, Phòng khám Y học cổ truyền Đạt Minh Đường (Quang Trung, Hà Đông, Hà Nội) cho biết: “Nhiều học giả nghiên cứu đã đưa ra kết luận tác dụng của ĐTHT tự nhiên rất tốt, nhưng không phải là chữa được bách bệnh. Tôi cũng nhận định loại này nhiều hàng giả và mọi người đừng nhìn vào giá thành mà đánh giá chất lượng kẻo tiền mất, tật mang”.

Thầy thuốc Nhân dân Nguyễn Xuân Hướng cho biết: “ĐTHT không phải thần dược mà chỉ nên coi như một loại thực phẩm chức năng, hỗ trợ điều trị, ai ăn cũng được vì có tính bình. Không nên tìm mua ĐTHT tự nhiên với giá cả tỷ đồng mà thiếu kiến thức. Đối với ĐTHT nhân tạo, mọi người nên tìm mua ở địa chỉ uy tín, đã được kiểm định để được sử dụng những sản phẩm chất lượng”.

Bài và ảnh: KIM DUNG