Cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, nghệ thuật nhiếp ảnh đã lan rộng và phát triển mạnh mẽ trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Năm 1951, cùng với những triển lãm ảnh nghệ thuật, nhiếp ảnh gia Lê Đình Chữ đã xuất bản cuốn sách ảnh đầu tiên mang tên “Để chụp và rửa ảnh mau chóng”.

 Sách ảnh "Đại tướng Võ Nguyên Giáp-Những khoảnh khắc còn mãi" (2018) của Đại tá, Nghệ sĩ nhiếp ảnh Trần Hồng.Ảnh: Nhà xuất bản Phụ nữ

Khác với sách chữ, sách ảnh có thế mạnh riêng cả về hình thức lẫn thị trường tiếp nhận. Sách ảnh mang một dáng vẻ riêng biệt, nó vừa mang tính thông tin, vừa mang tính nghệ thuật, lại vừa thể hiện sự sang trọng và giá trị kinh tế. Nếu thể loại sách chữ thường chỉ in trên các chất liệu giấy có giá trị kinh tế vừa phải thì sách ảnh lại phải sử dụng những loại giấy có chất liệu tốt, mang giá trị kinh tế cao (ví dụ như giấy couche các loại). Về hình thức, sách ảnh cũng khác biệt so với sách chữ, đó là các khổ sách vuông (25x25cm), hay những khổ sách to, chiều nằm ngang như kiểu một tấm ảnh (20x25cm; 20x30cm). Cũng có những cuốn sách ảnh sử dụng khổ sách đứng như sách chữ, nhưng rất ít, vì sách khổ đứng thường không phù hợp và khó trình bày ảnh, bên cạnh đó còn làm cho các bức ảnh không toát lên được hết những giá trị về kỹ-mỹ thuật cũng như đặc trưng về bố cục và hình thức của sách.

Song hành với giá trị kinh tế và hình thức trình bày, sách ảnh còn mang lại giá trị thông tin, kích thích năng lực tiếp nhận của độc giả. Nếu như để hiểu rõ một vấn đề, một câu chuyện trên sách chữ, người ta thường phải đọc hết cả câu chuyện đó, thậm chí là cả cuốn sách. Nhưng với sách ảnh, có thể chỉ cần một vài bức ảnh là đã làm sáng tỏ câu chuyện một cách thấu đáo. Bởi nội dung sách ảnh thường là sự kết hợp hài hòa của hai loại hình nghệ thuật tiêu biểu là “ngôn ngữ chữ viết” và “ngôn ngữ hình ảnh”. Ngoài những dòng chú thích về bức ảnh, người tiếp nhận còn có thể “đọc”, hình dung và cảm nhận được nội dung câu chuyện thông qua không gian, thời gian và bối cảnh nghệ thuật được thể hiện trên bức ảnh. Chính điều này đã phần nào khẳng định rõ hơn về vị trí, vai trò và sự cần thiết của sách ảnh trong lĩnh vực xuất bản hiện nay.

Để cho ra đời một cuốn sách ảnh, người làm biên tập cũng phải có những tư duy riêng biệt mới hoàn thành được công việc. Quy trình để làm một cuốn sách ảnh không đơn thuần như những công đoạn trong xuất bản một cuốn sách chữ, mà đòi hỏi người biên tập sách ảnh ngoài kiến thức biên tập cơ bản còn phải có tư duy nghệ thuật cao, có kiến thức về thẩm mỹ cũng như nghệ thuật kiến trúc độc đáo. Có thể hình dung cuốn sách ảnh được xây dựng dựa trên nền tảng tư duy khoa học, nó có kiến trúc theo trục thẳng hay trục ngang, những bức ảnh được sắp xếp một cách logic theo một trật tự tuyến tính hay có sự pha trộn hài hòa trong sáng tạo, nhưng điều bắt buộc là nó phải bảo đảm nội dung, toát lên được vấn đề cần truyền tải, và đặc biệt là phải mang tính thẩm mỹ cao. Có như vậy, người tiếp nhận mới có thể hình dung ra được toàn bộ nội dung, ý nghĩa và giá trị tác phẩm mà tác giả sách ảnh mang lại. Để làm được điều này, một người làm công tác biên tập thông thường chắc chắn khó có thể thực hiện được. Vì vậy, ngay từ khi tiếp xúc bản thảo, tiếp thu ý tưởng của tác giả, người biên tập sách ảnh phải hình dung cụ thể những bước cần xây dựng, phối hợp chặt chẽ với họa sĩ trình bày để thiết kế maket, dựng khung, xử lý kỹ thuật những bức ảnh, những chi tiết cần thiết.

Khi bắt tay vào làm công tác biên tập, phải thật sự tỉ mỉ từng chi tiết trên các bức ảnh, những nội dung chú thích phải rõ vấn đề, gắn sát với nội dung được thể hiện, sắp xếp ảnh theo đúng bố cục đã dựng... Đến khi in ấn, người biên tập phải trực tiếp giám sát, theo dõi chất lượng in, cách pha màu, kỹ thuật xử lý... làm sao cho khi sách được in ra phải bảo đảm chính xác về chất lượng ảnh theo yêu cầu đã xử lý. Có như vậy thì cuốn sách mới bảo đảm được chất lượng kỹ thuật, mỹ thuật và đáp ứng đúng yêu cầu của thể loại.

Mặc dù để một cuốn sách ảnh ra đời không đơn giản, nhưng có thể thấy sách ảnh là một sản phẩm tinh túy của ngành xuất bản, bởi nó vừa đẹp về hình thức, vừa phong phú về nội dung, lại vừa mang giá trị nghệ thuật cao. Thiết nghĩ trong tương lai, sách ảnh sẽ không ngừng phát triển (có thể dưới hình thức sách điện tử), bởi nó đáp ứng nhu cầu tiếp nhận ngày càng cao của công chúng và xã hội.

Bài và ảnh: HOÀNG BÁCH