Mạch Tràng là làng cổ nằm trong “bát xã hộ nhi” cùng thờ An Dương Vương, xưa có tên gọi là Mạch Trường, nằm cạnh thành Cổ Loa. Theo truyền thuyết, An Dương Vương dời đô từ miền núi phía Bắc xuống đồng bằng và định đô tại Cổ Loa, lợi dụng địa hình, địa vật đắp thành, luyện tập quân sĩ để chống quân xâm lược Triệu Đà. Ông đã đem giống lúa về đây dạy dân trồng cấy và đặt kho lương thực của nước Âu Lạc tại làng. Về sau, Vua Ngô Quyền cho mở trường học quốc gia tại nơi này nên làng có tên ghép là Mạch Trường, dân gian đọc chệch là Mạch Tràng và được gọi cho đến ngày nay.

 Các bô lão trong làng làm lễ tế khao ỉ.

Cũng như các làng thuộc “bát xã”, trước lễ hội truyền thống Cổ Loa mồng 6 tháng Giêng, tại Mạch Tràng diễn ra lễ khao ỉ. Mỗi năm có một giáp phải nuôi lợn, giao cho cai đám (người cao nhất trong độ tuổi 54 theo sổ hàng giáp) đảm nhiệm. Lợn được nuôi trong hai năm, dùng vào lễ Chạp (30-11 âm lịch). Tiêu chuẩn phải là giống lợn ỉ có màu đen tuyền. Người nuôi được cấp 3 mẫu 2 sào ruộng tế đám, thuộc loại ruộng tốt nhất làng. Ngoài ra, trong 4 năm, người nuôi còn được hưởng mỗi năm một chân giò của con lợn dùng trong lễ Chạp này (năm đầu tiên và năm thứ tư được hưởng chân trước, hai năm giữa hưởng hai chân sau). “Ông ỉ” của làng nuôi có thể tự do đi bất cứ đâu, dân trong làng không được phép đuổi đánh. Cai đám cũng làm nhiệm vụ chủ tế, phải là người khỏe mạnh. Sáng sớm 30-11 (âm lịch), dân làng đưa “ông ỉ” làm lễ, sau khi làm thịt, thủ ỉ để nguyên đem luộc dâng cúng Vua An Dương Vương cùng mâm xôi trắng, rượu, hoa. Thịt ỉ chia cho 4 giáp của làng: Giáp Đông, giáp Đoài, giáp Nam, giáp Bắc (nay là 4 đội sản xuất của làng Mạch Tràng).

Trong nghi thức lễ tế ngày khao ỉ, làng lựa chọn 27 bô lão trong làng thực hiện lễ tế. Sau khi làm các nghi thức lễ tế cho ngày lễ Chạp xong là phần thụ lộc. Điều đặc biệt là Mạch Tràng vẫn giữ được phong tục thụ lộc truyền thống của làng từ xưa đến nay, đó là: Mỗi mâm 4 cụ ngồi bốn góc chiếu, lộc là xôi trắng, thịt lợn chấm muối trắng. Các cụ cao tuổi được gọi là tòa lão, quy định rõ chỗ ngồi theo tuổi tác: Tuổi từ 70 trở lên ngồi chiếu trên bên Đông, tuổi từ 60 đến 69 ngồi chiếu trên bên Tây, các cụ tuổi từ 50 đến 59 ngồi chiếu dưới.

Theo nhà nghiên cứu văn hóa Trương Minh Tiến, Chủ tịch Hiệp hội UNESCO TP Hà Nội, tục thờ lợn đen tuyền (được gọi là giống lợn ỉ) mang màu sắc tín ngưỡng nông nghiệp của cư dân lúa nước Đồng bằng Bắc Bộ. Những biểu hiện quy luật âm dương hay nghi lễ cầu đảo, tục thờ lợn đen tuyền thể hiện ước muốn của người dân nông nghiệp mong cho có nước để cấy cày, mùa màng tươi tốt, sinh sôi phát triển, cuộc sống no đủ. Nét đẹp văn hóa truyền thống của làng Mạch Tràng với tục khao ỉ trải qua các thế hệ cộng đồng dân cư luôn nâng cao ý thức bảo lưu, gìn giữ và trao truyền, tạo nên phong tục, tập quán riêng biệt, mở đầu cho một năm mới hào hứng, phấn khởi và những hy vọng về cuộc sống ấm no, hạnh phúc, góp phần tô điểm bức tranh văn hóa của Cổ Loa thêm đặc sắc.

Bài và ảnh: HỮU HẢO

* Mời bạn đọc vào chuyên mục Văn hóa xem các tin, bài liên quan.