QĐND - Nét rõ nhất có thể thấy là trong văn học chúng ta, hiện thực chiến tranh còn được phản ánh hạn chế trong cuộc chiến đấu giữa hai lực lượng đối địch, không dừng lại ở mức độ mục đích chiến đấu, nhưng cũng chưa đi sâu vào phương diện đạo đức, trong hành vi những người chiến đấu.
Mức độ ác liệt còn bị né tránh khá rõ.
Nhưng, điều cơ bản nhất, trong kết cấu bố cục hầu hết tiểu thuyết, các tác giả còn nghiêng về phía những người may mắn. Không thể chỉ ra trong các tác phẩm đó những điều không có thực. Hầu như mọi thứ đều có nguyên mẫu trong thực tế, kể cả những trường hợp kỳ ngộ, những mối tình lý tưởng nhất. Nhưng sau khi lắp ghép tất cả những chi tiết thật ấy vào trong một cuốn tiểu thuyết, khi để nó đối diện với thực tế, cảm giác chung, đó chưa phải là toàn bộ thực tế: Phần nào thường bị tuột khỏi sự quan tâm thể hiện của nhà văn? Phần khó khăn gay cấn, thua thiệt, không như ý. Người ta nói: "Một nửa cái bánh mì vẫn là bánh mì. Nhưng một nửa sự thật đã là sự giả dối". (Dẫn theo Ni-cô-lai Gri-bát-sép- "Về chiến tranh và về con người"-phát biểu ở Hội nghị Văn học và Quân sự Liên Xô 1970).
Những tác phẩm một nửa sự thật như vậy, không thể nói gây ấn tượng giả dối, nhưng vẫn chưa phải là sự thật chiến tranh như nó vốn có. Cảm giác không thỏa mãn với một số tác phẩm cũng từ đó mà ra và đó không là lý do để một số sáng tác được đánh giá cao.
Để có một ý niệm rõ rệt về hai loại sáng tác, xin được nêu hai tác phẩm thí dụ: Kịch "Tiền tuyến gọi" và tiểu thuyết "Dấu chân người lính".
 |
| Bộ đội ta đánh chiếm cầu Mường Thanh ngày 7-5-1954. Ảnh tư liệu. |
Mô-típ "Tiền tuyến gọi": Chiến tranh là sự tiếp tục cần thiết của tuổi trẻ, chiến trường với nhà trường là hai quá trình nối tiếp, kế tiếp, liên tục về khoa học, về cách sống, về tình yêu. Chiến trường và nhà trường là hai cực, ở giữa chiến trường, mỗi vùng tuyến lửa, có một cô gái xinh đẹp, đợi chờ quan tâm đến những chàng trai ra trận, mỗi bệnh xá có hàng loạt đề tài cho người nghiên cứu khoa học. Chiến trường là thước đo, là lò luyện con người. Những bậc làm cha mẹ có thể yên tâm khi được gửi con cái mình tới cái trường học tổng hợp đó...
Toàn bộ tình tiết ấy, không có gì bịa đặt, tô hồng, không có gì quá đáng trong quá trình phát triển vở kịch. Tác giả đã sắp xếp hợp lý đến không thể bắt bẻ được. Nhưng, khi đặt ở một bình diện rộng hơn, theo lối tư duy so sánh bình thường, chúng ta thấy các nhân vật ấy là những người cực kỳ may mắn. Trong chiến tranh họ chỉ được mà không mất mát gì. Không mất ai và cũng không ai mất gì. Nhưng hàng vạn, hàng chục vạn học sinh, sinh viên ra trận trong chống Mỹ không tiếp tục nghề nghiệp chuyên môn ở mặt trận, không có một cô thanh niên xung phong nào đón đợi ở một góc rừng Trường Sơn, có đi mà không có về, khi về không còn lành lặn, không được thêm gì cho đời sống ngoài việc tham gia chiến đấu, thậm chí có thể mất mát ở hậu phương... So với số đông đó, tác giả vở kịch viết về một số người may mắn. Có thể có một số người ra trận ước ao số phận của họ. Nhưng số phận họ không có trong tác phẩm nghệ thuật đó. Vị trí những tác phẩm đó nằm ở tuyến nào trong cuộc chiến đấu chắc mọi người đã rõ, mô-típ đó tiêu biểu cho khá nhiều tiểu thuyết về chiến tranh.
Mô-típ "Dấu chân người lính": Giá trị "Dấu chân người lính" đã được đánh giá khá thống nhất. Nhưng lý giải nó thì cũng không hoàn toàn thống nhất. Người khen quy mô, phạm vi bao quát. Người khen địa điểm và thời điểm chiến trường, người khen bút pháp hiện thực và văn chương trau chuốt... Người khen là dựng được mấy nhân vật điển hình và hoàn cảnh điển hình...
Theo tôi, lòng trân trọng của người đọc với tác phẩm này là sự khẳng định lý tưởng cách mạng và cuộc chiến tranh giải phóng được thể hiện qua số phận hàng loạt nhân vật.
Như mọi mô-típ cổ điển, các nhân vật chiến sĩ cách mạng của Nguyễn Minh Châu trong "Dấu chân người lính" đều không thuộc số những người may mắn. Đối với riêng cá nhân họ, không được (lợi lộc) gì trong chiến tranh, mà đều có mất mát, hy sinh, những mất mát hy sinh từ cả chiến trường và hậu phương:
- Lữ: Rời ghế nhà trường, trong sáng, có triển vọng. Hy sinh đột ngột trong chiến đấu.
- Chính ủy Kinh: Nếu ở chiến trường, có một cái gì riêng tư ông sẵn sàng hy sinh thân mình để bảo vệ, đó là Lữ, đứa con trai. Vậy mà không thể bảo vệ.
- Khuê-Nết: Hai chị em tan nát gia đình trước ngày vào trận.
- Lượng: Nếu theo đúng triết lý "Ở hiền gặp lành" và có một phần thưởng xứng đáng nhất cho người chiến sĩ thì Lượng phải lấy được Xiêm. Nhưng vì phải cứu vớt Kiếm, anh đành làm ngơ trước mối tình đó. Mối tình ngang trái là sợi chỉ mỏng manh thử thách phẩm chất người lính.
Và có những người được hưởng hạnh phúc của sự giải phóng thì đó là cụ Phang: Nhờ giải phóng, gia đình đang tan nát được đoàn tụ, thằng con đáng phải chết được trở về.
Sự hy sinh vô điều kiện của các chiến sĩ có số phận cá nhân không may mắn tạo nên vầng hào quang đặc biệt hấp dẫn cho "Dấu chân người lính", và mỗi người đọc thấy tự hào mình đứng cùng đội ngũ những người chiến sĩ. Tư tưởng lạc quan cách mạng của tác phẩm nằm ở hiệu quả tâm lý đó.
Ghi nhận thêm: Càng ngày những nhân vật kiểu không may mắn càng thấy xuất hiện nhiều trong các tiểu thuyết. Nó là một dấu hiệu chứng tỏ sự xích gần của mô-típ văn học tới hiện thực đời sống. Trong các tác phẩm về chiến tranh, không thể không miêu tả về chết chóc, thương vong. Nhưng âm hưởng bi đát của số phận cá nhân chỉ càng làm tăng thêm ý chí chiến đấu, nhiệt tình yêu nước, khát vọng lập công, và xu hướng vươn lên thành những con người chân chính, vượt thắng những bất hạnh trong cuộc đời riêng. Dân tộc ta đã lựa chọn cuộc chiến đấu và vì thắng lợi của nó chúng ta không sợ bất cứ sự hy sinh nào. Hứa hẹn hão huyền với người ra trận là hạ thấp lý tưởng của người chiến sĩ, và ở chiến trường, không ít trường hợp, khi cần sự hỗ trợ của văn học, người ta nhận ra nhà văn đã lừa dối mình vì thể hiện một cuộc chiến tranh không thực và vì thế một số nhà văn dần dần đã đánh mất lòng tin của người ra trận.
Trong những tác phẩm dễ dãi, trung bình, xuất hiện khá rõ cảm giác thỏa mãn của người viết về quá trình rèn luyện của nhân vật. Phần kết thúc, ta thường gặp một con người ngã ngũ, xấu ra xấu, tốt ra tốt. Người được rèn luyện đã là chất thép được tôi già, không sợ bất kỳ thử thách nào và chúng ta yên trí chia tay nhân vật. Kết cấu tròn trặn này gợi nhớ tới lối kết cấu truyền thống đặc biệt rõ trong truyện nôm: Tác giả dắt ta cùng nhân vật đi qua một chặng đường có chông gai, hoạn nạn, tới lúc nào đó, tác giả mở cửa cho nhân vật vào nhà, cổng kín tường cao, cửa đóng then cài, để người đọc ở ngoài nhìn cảnh an nhàn kết thúc. Nhưng cuộc sống là một quá trình liên tục. Tiểu thuyết hiện đại phải gắn với đời sống cả trong quá trình phát triển của nó. Tính trọn vẹn, cắt rời số phận nhân vật là đáng suy nghĩ.
Cảm giác yên tâm, bằng lòng này, khi chúng ta đọc tiểu thuyết, không dự báo được cho nhân vật và người đọc khả năng biến động trong hoàn cảnh mới. Con người được tôi luyện trong chiến đấu và thực tiễn cách mạng. Nhưng điều vừa may mắn vừa bất hạnh cho con người ở chỗ nó không phải là kim loại, để tôi bao nhiêu lần, thì yên trí sẽ mãi mãi không bị han gỉ; khả năng bị ô-xy hóa của con người rất lớn và thường xuyên. Nên việc rèn luyện, tu dưỡng thường xuyên là rất cần thiết. Ở đâu và bao giờ quan hệ riêng chung, lý tưởng cá nhân và yêu cầu xã hội không được xác định rõ, thì con người lại có thể chao chạnh, mất phương hướng, thậm chí sa ngã.
Hơn thế, thử thách của hoàn cảnh chiến tranh tuy quyết liệt cũng chỉ tập trung trên một vài vấn đề và trong những sự lựa chọn thường là rõ ràng. Tính cách còn lại, được quy định giản đơn vào một vài sơ đồ quen thuộc. Lối viết, vì thế, dễ tạo cảm giác đơn điệu, một chiều. Chỉ có thể vượt thoát khỏi tình trạng đó, những nhà văn biết đặt tính cách trong môi trường thực tế, biến động và đa dạng của chiến tranh. Trong văn học ta, tác phẩm về chiến tranh phải chú ý tác động của thời gian. Nó là một mặt của sự thật, một yêu cầu của tính chân thực.
Bấy nhiêu ghi nhận, không thể nói là đủ, nhưng cần được ý thức để tìm những hướng viết mới cho văn học về chiến tranh hiện nay.
Nhà phê bình văn học NGÔ THẢO
Nhìn lại các tác phẩm viết về chiến tranh và quân đội (phần 2)
Nhìn lại các tác phẩm viết về chiến tranh và quân đội