QĐND - Mới đầu mùa mưa nhưng con đường từ ngã ba Tân Quang qua Hoàng Su Phì vào phố huyện Cốc Pài của Xín Mần-Hà Giang dài hơn 90 cây số đã đắm chìm trong những cơn mưa trắng xóa. Trong mưa, hàng ngàn con thác lớn nhỏ từ khắp các triền núi cao buông mình xuống các thung lũng trông như những mái tóc buông dài của Nữ chúa Thượng ngàn bay giữa núi rừng. Những con thác băng sầm sập qua đường, hung dữ, hăm dọa, chỉ cần lái xe thiếu một chút bản lĩnh là bị chúng cuốn phăng xuống vực sâu hàng trăm mét. Và con đường trong mưa ấy, dù chứa đầy nguy hiểm, cũng mang một vẻ đẹp trong veo và gợi cảm giác phiêu lưu mạo hiểm. Mỗi ngày chỉ có hai chuyến xe đến và đi ở xứ này, một từ thành phố Hà Giang xuống, một từ Hà Nội lên. Những ngày mưa, đường có thể sạt lở, hoặc cả người cả xe mắc kẹt giữa núi rừng, chịu đói chịu khát chờ đường thông, hoặc chuyến xe hôm ấy bị hủy, chờ ngày khác.

 

Đôi vợ chồng bạn tôi ở Hà Nội lên Xín Mần công tác đã tròn mười năm. Bây giờ cả hai đã là hai phó chủ tịch hai xã cùng huyện, một phụ trách kinh tế, một phụ trách văn hóa. Tiếng là cùng làm một huyện, nhưng cách xa nhau tới 50km, một tuần mới về gặp nhau thứ bảy, chủ nhật, nấu bữa cơm đoàn viên. Vì thế, căn bếp lúc nào cũng lạnh lẽo, vắng hơi lửa, hơi người. Đã vậy lại đang mùa lễ hội, hết xã này đến thôn khác mời giao lưu tiệc tùng, vợ chồng càng ít được nấu cơm cho nhau ăn. Ngày tôi đến Cốc Pài chính là ngày lễ hội. Ngày lễ cúng trời của người Nùng.

Anh bạn tôi mười năm đóng đô ở Xín Mần, đã thấu hiểu cặn kẽ những phong tục tập quán của người địa phương, như một anh chàng người Mông, người Nùng, người La Chí thực sự. Anh bảo ngày mồng một tháng sáu âm lịch, người Nùng ở Xín Mần tổ chức lễ cúng trời. Mỗi năm, ngoài Tết Nguyên đán như người miền xuôi, người Nùng có hai dịp Tết lớn: Tết cúng rừng vào tháng hai âm lịch và Tết cúng trời vào tháng sáu âm lịch. 

Vào dịp Tết cúng rừng, người Nùng họp nhau lại, tổ chức cúng tế ở những khu rừng mà tổ tiên để lại. Thường là những khu rừng nguyên sinh đã có từ ngàn đời, người ta thế hệ này đến thế hệ khác sinh ra đã thấy rừng ở đó. Trong văn hóa tâm linh của người Nùng, rừng và trời vô cùng quan trọng, như chính tổ tiên, như máu thịt của họ. Nếu một ngư dân coi ngư phủ là đất thánh, coi cá ngư ông là cá thiêng, thì với những con người sinh ra từ rừng, lớn lên từ rừng cũng coi rừng như vậy. Họ có thể sẽ ra đi từ rừng, có thể sẽ lại trở về rừng, nhưng rừng trong tâm hồn, trong trái tim họ là cõi thiêng phải được trân quý bảo vệ.

Có những thôn người Nùng không có rừng. Tại sao những người sinh ra từ rừng lại không có rừng để cúng? Ấy là những thôn mới lập, mới được tách ra, như là những “xóm mới” dưới xuôi. Những xóm mới chưa có đình, chùa, chưa có cây đa giếng nước như làng gốc. Những thôn người Nùng mới lập không có rừng, người ta sẽ chọn một cái cây cổ thụ mà họ cho là linh thiêng để cúng. 

Lễ cúng trời diễn ra vào tháng sáu âm lịch. Hôm đó người ta sẽ tổ chức giết trâu để cúng trời, địa điểm cũng trong khu rừng thiêng của họ. Trâu được chọn tế trời phải là trâu đã được chọn một năm trước đó, nuôi bởi một gia đình trong sạch. Những gia đình có trâu được chọn giết tế trời sẽ lấy làm vinh dự, và họ sẽ chăm sóc con trâu của mình một cách chu đáo nhất, tuyệt đối không làm gì khiến trâu bị tổn thương, ảnh hưởng đến hình thức cho nghi lễ thiêng liêng ấy.

Tôi đến Cốc Pài đúng ngày ba mươi tháng năm âm lịch, ngày hôm sau sẽ diễn ra lễ cúng trời. Anh bạn tôi được mời tham dự tại một thôn Nùng gần đó. Tôi ngỏ ý đòi theo để có dịp tìm hiểu sâu hơn văn hóa của người bản địa, nhưng anh lắc đầu. Người ta tuyệt đối cấm phụ nữ tham dự, hay đến gần nơi diễn ra nghi lễ thiêng liêng ấy. Phụ nữ chỉ được tham gia buổi tiệc, sau khi lễ cúng đã hoàn tất. Có điều người bản địa uống rượu nhiều khủng khiếp, nếu không được chuẩn bị trước về sức khỏe và tửu lượng, tốt nhất không nên tham gia.

Tôi đã từng được đến nhiều thôn, bản ở vùng sâu, vùng xa, sát biên giới. Ở nơi nào tôi cũng gặp những người phụ nữ địa phương địu trên lưng những gùi lúa, ngô nặng nhọc, thậm chí vừa gùi ngô sau lưng vừa tước lanh cuộn sợi như những người phụ nữ Mông ở Đồng Văn-Hà Giang. Họ lầm lũi làm việc, lầm lũi cúi đầu, chỉ ở chợ phiên, trước những bát rượu ngô đầy ắp, tôi mới thấy họ cười, và khóc. Vai trò của người phụ nữ trong cộng đồng nơi đây chưa thực sự được coi trọng.

Vậy là dù rất muốn xem một nghi lễ tế Trời, tôi cũng đành ngậm ngùi tiếc nuối. Tôi khám phá Cốc Pài bằng xe máy, cùng người bạn đồng hành. Chúng tôi đã đi rất nhiều quãng đường núi quanh co hiểm trở và vô cùng nên thơ, ngắm cả thị trấn Cốc Pài dưới những tầng mây trắng bồng bềnh từ trên đỉnh Nàn Ma mờ sương. Nàn Ma cao 1.100m so với mực nước biển, giữa trưa nắng mà hơi lạnh phả như đứng giữa một cái hang sâu đầy hơi nước. Suốt những cung đường nên thơ ấy, chúng tôi đã gặp những cô bé, cậu bé người Mông má đỏ tóc cháy vàng vui đùa ríu rít bên những con trâu cổ đeo mõ kêu lốc cốc. Tuổi thơ của các em rất ngắn ngủi, chỉ vài năm nữa đã gánh trên vai trọng trách làm vợ, làm mẹ, làm chủ một gia đình. 

Một loài hoa rừng màu trắng nở giữa mênh mang đất trời. Bấy giờ là mùa mưa, những khoảnh khắc đẹp như thế chỉ diễn ra trong vài giờ ngắn ngủi. Một cơn mưa có thể đổ xuống, kéo dài cả giờ liền, nhấn cả đất trời mênh mông trong làn mưa trắng xóa. Và trên những ngọn núi cao vút tầng mây, những dòng thác trắng như mái tóc buông dài của Nữ chúa Thượng ngàn đang thả trôi xuống cõi trần vô tận.

Bút ký của THẢO DUY