Nhà thơ, nhà văn hóa Trần Tuấn Khải sinh 1895, bút danh thường dùng Á Nam, sinh tại làng Quang Xán, xã Mỹ Hà, huyện Mỹ Lộc, tỉnh Nam Định, trong một gia đình truyền thống Nho học yêu nước. Nhờ sự định hướng của cha mẹ, Trần Tuấn Khải đã sớm tích lũy vốn văn hóa, văn học. Chưa đến 20 tuổi, Trần Tuấn Khải đã nổi tiếng với các bài thơ: “Tiễn chân anh khóa xuống tàu”, “Cô bán nước”, “Gánh nước đêm”… Tập thơ đầu tay “Duyên nợ phù sinh I” (1920) lập tức đưa đến danh tiếng cho nhà thơ. Từ đây, ông chuyên tâm làm thơ, làm báo, nghiên cứu văn hóa, dịch thuật… cho đến khi qua đời năm 1983.

Bạn trẻ tham quan “Á Nam lưu niệm đường”. Ảnh: TRẦN LAN.

87 tuổi đời, trong đó hơn 70 năm sáng tác, dịch thuật, nghiên cứu không ngừng nghỉ, Á Nam-Trần Tuấn Khải luôn giữ tư cách người cầm bút, đứng về lẽ phải với sự chính trực; điều đó là nền tảng cho một sự nghiệp tầm cỡ, chan chứa tinh thần yêu nước.

Ông từng phải hầu tòa về tội viết sách “phá rối trị an, xúi dân nổi loạn” và sau cùng nhận án hai tháng tù treo bởi cuốn sách “Chơi xuân năm Nhâm Thân” (1932) có thuật lại việc thực dân Pháp đàn áp Khởi nghĩa Yên Bái. Từ đó đến khi nước nhà giành được độc lập, dù bị thực dân Pháp theo dõi, kiểm duyệt gắt gao, Á Nam-Trần Tuấn Khải vẫn cho ra đời nhiều tác phẩm yêu nước. Sau năm 1954, ông di cư vào Nam, vẫn thể hiện bản lĩnh một trí thức tiến bộ khi yêu cầu chính quyền tay sai phải hiệp thương với Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam để vãn hồi hòa bình vào năm 1966. Sau này, Á Nam-Trần Tuấn Khải được mời ra làm Chủ tịch danh dự Lực lượng Bảo vệ văn hóa dân tộc do Mặt trận tổ chức. Sau năm 1975, ông được mời làm cố vấn Hội Văn nghệ TP Hồ Chí Minh.

Dù không trực tiếp tham gia hoạt động cách mạng nhưng Á Nam-Trần Tuấn Khải đã dùng ngòi bút để động viên cả một thế hệ thanh niên lo toan vận nước. Các nhà cách mạng, như: Tổng Bí thư Lê Duẩn, nhà sử học Trần Văn Giàu, nhà thơ Nguyễn Đình Thi… từng viết và phát biểu cùng quan điểm rằng: Chính những bài thơ hừng hực lòng yêu nước, lay động tâm can của Á Nam-Trần Tuấn Khải khiến những người trẻ không thể ngồi yên, phải tìm đường cứu nước như hình tượng “anh khóa” trong bài thơ nổi tiếng “Tiễn chân anh khóa xuống tàu”: Anh khóa ơi! Cái bước công danh ngoắt ngoéo đủ trăm đường/ Anh đi một bước, tấm gan vàng em xẻ làm hai. Mượn lời người vợ lúc tiễn đưa anh khóa sinh (nho sinh đã thi đỗ sát hạch để có thể đi thi Hương) cũng là để nói hộ tấm lòng biết ơn, trông ngóng của tác giả đối với những nhà nho xuất dương tìm đường cứu nước đầu thế kỷ 20. Kín đáo hơn, trong bài thơ nổi tiếng “Gánh nước đêm”, Á Nam-Trần Tuấn Khải ngầm kêu gọi toàn dân chung tay góp sức thì sự nghiệp cứu nước, chấn hưng dân tộc mới thành công: Vì chưng nước cạn, nặng nề em biết kêu ai!/ Nghĩ tiếc công cho bà Nữ Oa đội đá vá trời/ Con dã tràng lấp bể biết đời nào xong?/ Cất bước đêm khuya thân gái ngại ngùng/ Nước non gánh nặng, cái đức ông chồng hay hỡi có hay?/ Em trở vai này...

     Bài thơ “Gánh nước đêm” được dựng bia trong khuôn viên “Á Nam lưu niệm đường”. Ảnh: TRẦN LAN

Văn giới đều nhận xét Á Nam-Trần Tuấn Khải là ngôi sao sáng trên bầu trời thơ ca ở nửa đầu thế kỷ 20. Cùng với Tản Đà-Nguyễn Khắc Hiếu, ông được xem là người có công hiện đại hóa văn học Việt Nam, gắn kết tính hiện đại với tính dân tộc. Không chỉ sử dụng nhiều thể thơ dân tộc, đặc biệt như hát nói, nội dung thơ ca của Á Nam-Trần Tuấn Khải đậm tính dân tộc đến mức trở thành ca dao lúc nào không hay: Rủ nhau xuống bể mò cua/ Đem về nấu quả mơ chua trên rừng/ Em ơi! Chua ngọt đã từng/ Non xanh nước bạc ta đừng quên nhau; và Anh đi anh nhớ quê nhà/ Nhớ canh rau muống nhớ cà dầm tương/ Nhớ ai dãi nắng dầm sương/ Nhớ ai tát nước bên đường hôm nao.

Nghiên cứu văn hóa, dịch thuật cũng được Á Nam-Trần Tuấn Khải dành nhiều thời gian, công sức. Tuy nhiên, hai mảng chuyên môn này chưa được tập hợp một cách hệ thống để độc giả ngày nay hình dung về chất lượng, quy mô được hình thành từ nền tảng uyên thâm Nho học của Á Nam-Trần Tuấn Khải. Nhiều học giả, nhà văn đã nhiều lần phát biểu tại các hội thảo, mong muốn các cơ quan chức năng cần sưu tầm, khôi phục, biên soạn để sớm xuất bản "Toàn tập Á Nam-Trần Tuấn Khải". Qua đó có thể làm căn cứ để tôn vinh, truy tặng Á Nam-Trần Tuấn Khải các giải thưởng về văn học, nghệ thuật… Đó là chuyện tương lai, ngay bây giờ, bất cứ ai muốn tìm hiểu cuộc đời và sự nghiệp của Á Nam-Trần Tuấn Khải có thể tìm đến không gian văn hóa “Á Nam lưu niệm đường” (58/4, khu phố 5, phường Hiệp Bình Chánh, quận Thủ Đức, TP Hồ Chí Minh) lưu giữ, trưng bày những tác phẩm, kỷ vật của Á Nam-Trần Tuấn Khải.

HÀM ĐAN