Cột cờ Hà Nội được xây dựng năm 1805 và hoàn thành năm 1812 dưới triều nhà Nguyễn. Nằm trọn trong khuôn viên của Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam, đây là một trong số ít công trình kiến trúc còn nguyên vẹn khi may mắn không bị phá hủy bởi chính quyền thực dân Pháp và bom đạn chiến tranh.

Chu vi Cột cờ là 180m. Toàn bộ chiều cao phần xây của công trình là hơn 33m, nếu tính cả cột thép treo cờ là hơn 40m. Kỳ đài có 2 tác dụng là treo cờ và làm đài quan sát.

Cấu trúc Cột cờ gồm 3 phần: Chân đế, thân cột và vọng lâu. Phần chân đế có 3 tầng cao dần từ dưới lên và cũng nhỏ dần từ dưới lên. Phần thân cột có các hoa văn trang trí và làm lỗ thông hơi, lấy ánh sáng cho thân cột. Phần vọng lâu có 8 cửa sổ nhìn ra 4 phương 8 hướng thành phố Hà Nội. Có 105 bậc cầu thang để đi từ dưới lên trên.

Đỉnh cột cờ được cấu tạo thành một lầu hình bát giác, cao 3,3m. Giữa lầu là một trụ tròn, đường kính 0,4m, cao đến đỉnh lầu, là chỗ để cắm cán cờ (cao 8m). Phần mái giống như hình nón đội, xương mái làm bằng bê tông cốt thép, lợp ngói và giữa đỉnh mái có cột sắt cùng với ròng rọc để treo cờ, đồng thời cũng là cọc thu sét cho công trình. Dưới triều nhà Nguyễn, trong các dịp lễ, Tết, cờ vàng của triều đình thường được treo trên đỉnh. Cột cờ còn là nơi vua quan xem duyệt quân ngũ, đấu võ.

Trên tầm cao của Cột cờ, du khách có thể phóng tầm mắt ngắm nhìn cảnh quan Hà Nội ngày nay và tìm lại dấu vết Thăng Long xưa với hướng Bắc là nhiều di tích cổ như cửa Đoan Môn, Lầu Công Chúa, Cửa Bắc; hướng Đông là Nhà Bưu điện soi bóng xuống Hồ Gươm lịch sử; hướng Tây là Quảng trường Ba Đình, Lăng và Bảo tàng Hồ Chí Minh và hướng Nam là không gian được mở rộng với nhiều kiến trúc tiêu biểu.

 Tại cửa hướng Bắc, hai cầu thang được bố trí lối lên sân thượng phía bên phải và bên trái. Mỗi cầu thang gồm 14 bậc, có tay vịn bằng sắt. 

Trên cửa phía Đông có 2 chữ Hán đắp nổi “Ngênh húc”, có nghĩa là đón ánh sáng ban mai; trên cửa vòm phía Tây được đắp chữ “Hồi quang”, có nghĩa là ánh sáng phản chiếu; trên cửa vòm phía Nam được đắp chữ “Hướng minh”, có nghĩa là hướng về nơi sáng rõ; riêng cửa phía Bắc không đắp chữ.

Thân cột cờ có cầu thang 54 bậc xây xoáy trôn ốc lên tới đỉnh. Dọc cầu thang xoắn ốc dẫn lên cột cờ đều có các lỗ thoáng lấy ánh sáng và thoát khí. Tổng cộng có 39 lỗ hình hoa và 6 lỗ hình rẻ quạt. 

 Tấm biển gắn bên trong Cột cờ cho biết thời gian công trình hoàn thành dưới thời Vua Gia Long, nhà Nguyễn trên phần đất phía nam của Hoàng thành Thăng Long.

Tổng thể Cột cờ Hà Nội có cấu trúc 3 tầng xây gạch hình vuông theo kiểu “thượng thu hạ thách”, gồm những khối lăng trụ xếp chồng lên nhau với bố cục cân đối, chắc chắn, vững vàng.

Tường gạch Kỳ đài nhuốm màu rêu phong qua thời gian. Tại đây vào năm 1873 đã diễn ra cuộc chiến đấu bảo vệ Kỳ đài giữa lính triều đình và binh lính Pháp. Lần thứ 2 là năm 1882, Pháp đã chiếm được nơi này, dùng làm nơi đóng quân của một trại lính thông tin. Cho đến năm 1954, khi Thủ đô giải phóng, lần đầu tiên lá cờ đỏ sao vàng tung bay trên đỉnh cột. Từ đó đến nay, Cột cờ thường xuyên được treo Quốc kỳ.

Nhân kỷ niệm 10 năm chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ, 17 giờ 30 phút ngày 7-5-1964, thành phố Hà Nội tổ chức trọng thể lễ gắn biển, đổi tên đường Cột Cờ thành đường Điện Biên Phủ. Ngày 20-1-1989, Bộ Văn hóa - Thông tin đã ra quyết định công nhận Cột cờ là di tích lịch sử văn hóa quốc gia. 

Trải qua hơn 200 năm lịch sử, vượt qua mọi khắc nghiệt của thiên nhiên và chiến tranh tàn phá, Cột cờ Hà Nội vẫn đứng sừng sững mang lá cờ Tổ quốc, biểu trưng cho ý chí độc lập, tự chủ của dân tộc Việt Nam. 

Ngày nay, Cột cờ Hà Nội luôn là điểm du lịch quen thuộc với du khách tham quan. Vào các dịp lễ Tết, 30-4, 1-5 hay Quốc khánh 2-9, khách tới tham quan thường phải xếp hàng và đông kín khuôn viên Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam.

GIANG ANH (thực hiện)