Với kiến trúc nghệ thuật độc đáo, chùa Keo đã được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt năm 2012. Ngôi chùa không chỉ là nơi lưu giữ giá trị tôn giáo - tín ngưỡng mà còn là minh chứng sinh động cho trình độ kiến trúc, điêu khắc đạt đến độ tinh mỹ của người Việt xưa.

 Quang cảnh chùa Keo.

Chùa Keo thờ Phật, Bồ Tát, Đức Thánh Dương Không Lộ cùng các bậc tiền nhân có công dựng chùa. Theo sử sách, năm 1061, Thiền sư Không Lộ dựng chùa Nghiêm Quang, hành đạo cứu dân. Để rồi sau khi viên tịch năm 1094, vua Lý Anh Tông đổi tên chùa thành Thần Quang Tự nhằm tưởng nhớ công đức.

Song hành với lịch sử gần nghìn năm ấy là hành trình tái thiết đầy kỳ công. Theo hướng dẫn viên Nguyễn Thị Duyên của Di tích quốc gia đặc biệt chùa Keo, Thần Quang Tự xưa bị cuốn trôi trong trận đại hồng thủy năm 1611. Người dân hai bên tả – hữu ngạn sông Hồng đã liên kết dựng lại ngôi chùa mới tại Vũ Tiên. Việc tái thiết giao cho Quận công Hoàng Nhân Dũng và phu nhân Lại Thị Ngọc Lễ dưới thời Lê – Trịnh. Chúa Trịnh Giang cấp 100 cây gỗ lim, phần còn lại do nhân dân đóng góp. Công trình do Cường Dũng hầu Nguyễn Văn Trụ thiết kế, huy động 42 hiệp thợ thi công liên tục trong 28 tháng, hoàn thành vào tháng 11-1632. Gần 4 thế kỷ trôi qua, dù nhiều lần trùng tu, chùa Keo vẫn giữ trọn phong cách kiến trúc Lê trung hưng thế kỷ XVII.

Du khách tham quan chùa Keo. 

Trải dài trên diện tích 5,8 ha, chùa gồm 17 tòa, 128 gian, kết cấu theo kiểu “nội công ngoại quốc”, bố cục tiền Phật – hậu Thánh cùng trục thần đạo Nam – Bắc kéo dài từ tam quan ngoại đến gác chuông. Tam quan nội gây ấn tượng mạnh bởi bộ cửa rồng chầu chạm trổ tinh xảo – tác phẩm tiêu biểu của nghệ thuật điêu khắc thời Lê.

Điểm nhấn nổi bật nhất của chùa Keo là tòa gác chuông cao 11,04m, bằng gỗ lim, toàn bộ liên kết bằng kỹ thuật mộng truyền thống. Công trình có tới 12 mái đao uốn cong mềm mại, được Guinness Việt Nam xác nhận là gác chuông gỗ cổ cao nhất Việt Nam. Ba quả chuông cổ treo trong gác, mỗi khi ngân lên giữa buổi chiều vùng quê yên ả lại tạo nên không khí linh thiêng.

Chùa Keo còn là nơi lưu giữ nhiều bảo vật quốc gia. Nổi bật nhất là hai bộ cánh cửa gỗ chạm rồng ở tam quan nội, được công nhận bảo vật quốc gia năm 2017. Mỗi cánh được ghép từ bốn mảnh gỗ nhỏ, trên đó là hình tượng rồng lớn – rồng nhỏ vươn mình chầu vào giữa, cùng hình nghê sắc nét. Những đường nét mềm mại, bố cục chặt chẽ và kỹ thuật chạm bong tinh vi cho thấy bàn tay tài hoa của nghệ nhân thế kỷ XVII.

 Hương án - Bảo vật Quốc gia tại chùa Keo.

Năm 2021, hương án gỗ quý tại chùa Keo được công nhận là bảo vật quốc gia. Tác phẩm thuộc nghệ thuật tạo tác thời Lê trung hưng, thể hiện rõ sự tinh xảo và tư duy thẩm mỹ vượt bậc của người xưa.

Đặc biệt, tượng Tuyết Sơn – một trong những pho tượng độc đáo nhất của nghệ thuật điêu khắc cổ Việt Nam là điểm dừng chân không thể bỏ qua của du khách. Pho tượng mô tả Đức Phật Thích Ca trong thời kỳ tu khổ hạnh, với hình thể gầy guộc, xương nổi dưới lớp da, thể hiện ý chí kiên định và hành trình hướng tới giác ngộ. Theo hướng dẫn viên Nguyễn Thị Duyên, giá trị lớn nhất của tượng không chỉ nằm ở hình tướng mà còn ở “tinh thần tượng”: Vẻ đẹp nội tâm, trí tuệ khai mở – yếu tố khiến pho tượng xứng đáng được lập hồ sơ đề nghị công nhận bảo vật quốc gia.

Tượng Tuyết Sơn - pho tượng có niên đại gần 400 năm tuổi. 
 Các pho tượng cổ trong chùa Keo.

Đến chùa Keo hôm nay, du khách không chỉ được chiêm ngưỡng những giá trị kiến trúc – nghệ thuật đặc sắc mà còn được hòa mình vào không gian văn hóa làng quê Bắc Bộ. Tiếng chuông ngân, gió lùa qua mái ngói cổ, mùi trầm hương phảng phất... tất cả tạo nên một trải nghiệm tĩnh lặng mà sâu lắng.

Gác chuông ở chùa Keo là gác chuông gỗ cổ cao nhất Việt Nam.

Theo Ban quản lý di tích, Lễ hội chùa Keo mùa thu năm 2025 diễn ra từ ngày 30-10 đến 4-11 đón khoảng 5.000 du khách; riêng tháng 11-2025 chùa đã có hơn 6.000 lượt khách đến tham quan. Những con số ấy cho thấy sức hút bền bỉ của ngôi chùa gần 400 năm tuổi - một kiệt tác kiến trúc, nghệ thuật và tâm linh của dân tộc Việt.

Bài và ảnh: HOÀI PHƯƠNG

* Mời bạn đọc vào chuyên mục Văn hóa xem các tin, bài liên quan.