Hành trình giữ hồn rối ở Tế Tiêu

Làng rối cạn giữa vùng sông nước

Theo sử liệu và khẩu truyền dân gian, rối cạn Tế Tiêu ra đời từ thời Lê Trung Hưng. Khi những bậc tiền nhân khai hoang, lập làng trên vùng đất bồi màu mỡ ven sông Đáy, họ không chỉ dạy dân trồng lúa, cấy cày mà còn sáng tạo nên trò rối cạn như một cách giải trí sau những ngày nông vụ nặng nhọc. Từ thú vui làng xã, rối cạn dần trở thành sinh hoạt văn hóa tinh thần không thể thiếu của cộng đồng.

Giữa bao biến thiên của lịch sử, khi nhiều phường rối dần rơi vào quên lãng, rối cạn Tế Tiêu vẫn âm thầm tồn tại như một mạch ngầm bền bỉ. Theo ghi nhận của Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội, đây là nơi duy nhất còn lưu giữ đồng thời nghệ thuật múa rối cạn và rối tuồng, một loại hình diễn xướng hiếm gặp, giàu bản sắc và kỹ thuật. Hành trình gìn giữ ấy gắn liền với nhiều thế hệ nghệ nhân, trong đó nổi bật là gia đình Nghệ nhân Ưu tú Phạm Công Bằng, Trưởng phường rối Tế Tiêu.

Nghệ nhân Phạm Công Bằng, Trưởng phường rối Tế Tiêu.

Nghệ nhân Phạm Công Bằng sinh năm 1976. Đến với nghề từ năm 12 tuổi, tuổi thơ ông gắn liền với những chuyến đi diễn cùng cha, cố nghệ nhân Phạm Văn Bể, học trò của nghệ nhân Lê Đăng Nhượng, người được xem là trụ cột gìn giữ rối cạn Tế Tiêu suốt thế kỷ XX. Những buổi tối căng bạt giữa sân đình, ánh đèn dầu hắt lên phông diễn, tiếng trống mở màn vang lên giữa làng quê tĩnh lặng…, tất cả đã trở thành ký ức không thể phai mờ. Ba thế hệ nối tiếp nhau, không ai nói nhiều về chuyện “bảo tồn”, nhưng ai cũng hiểu: Nếu không có người làm nghề, con rối sẽ chỉ còn là khúc gỗ vô tri.

Ông Bằng cho biết: “Có những giai đoạn, rối cạn Tế Tiêu tưởng chừng không thể đứng vững”. Sau thời kỳ phát triển rực rỡ những năm 1954-1957, nghề rối dần lắng xuống trước biến động xã hội và thay đổi thị hiếu. Phải đến thập niên 1990, nhờ tâm huyết của các nghệ nhân như Lê Đăng Nhượng, Phạm Văn Bể, nghề mới được khơi lại. Sân khấu dựng lại, trò diễn truyền cho con cháu".

Đến năm 2001, gia đình nghệ nhân Phạm Công Bằng xây dựng thủy đình và không gian biểu diễn ngay trên quê hương, tạo nên điểm tựa để rối cạn và rối nước Tế Tiêu tiếp tục sống, sinh hoạt đều đặn cho đến hôm nay.

Đặc sắc nghệ thuật rối tuồng

Khác với nhiều phường rối cạn khác, rối cạn Tế Tiêu không diễn chèo mà lại kết hợp cùng nghệ thuật tuồng, một loại hình sân khấu đòi hỏi kỹ thuật cao, giàu tính ước lệ và vũ đạo. Cùng với đó, hệ thống khớp và máy điều khiển của rối Tế Tiêu cũng được thiết kế riêng, tạo nên khả năng diễn xuất linh hoạt, giàu biểu cảm.

“Rối tuồng của Tế Tiêu được thiết kế đặc biệt, có thể cử động đủ cả bốn chi, một khả năng hiếm gặp trong nghệ thuật rối truyền thống. Hệ thống máy khớp và các cơ quan điều khiển bên trong cũng hoàn toàn khác biệt, không chỉ so với rối ở những nơi khác của Việt Nam mà cả trên thế giới cũng không có cấu trúc tương tự”, nghệ nhân Phạm Công Bằng chia sẻ. Chính sự độc đáo ấy khiến rối Tế Tiêu vừa cuốn hút, vừa khó theo, đòi hỏi người nghệ nhân phải rèn luyện trong thời gian dài để đạt tới độ thuần thục.

Nhân vật rối với dáng vẻ ngộ nghĩnh, đầy duyên dáng, khoác lên mình những gam màu rực rỡ, đậm chất dân gian.

Theo ông, trước khi con rối có thể “đi” trên sân khấu, phải có được một tạo hình độc đáo nhưng vẫn giữ được bản sắc. Từ khối gỗ xoan, gỗ sung còn ẩm mùi đất, người nghệ nhân đục đẽo, tạo hình, phơi khô rồi sơn vẽ, sao cho hình hài mới mẻ mà không rời xa dáng vẻ làng quê Việt. Mỗi công đoạn đều đòi hỏi sự kiên nhẫn và tỉ mỉ để tạo nên những nhân vật có thần thái riêng.

Chế tác đã khó, làm chủ con rối trên sân khấu còn gian nan hơn. Người nghệ nhân phải rèn luyện lâu dài để đôi tay trở nên mềm mại, thuần thục, phối hợp tuyệt đối ăn ý với bạn diễn, vì chỉ một nhịp lệch cũng làm tiết mục mất đi sự sống. Khi đạt đến độ nhuần nhuyễn, họ mới khiến con rối cử động linh hoạt, sinh động, mang “cái hồn” cuốn hút khán giả.

Khi mọi thứ đã sẵn sàng, cũng là lúc âm nhạc cất lên như tín hiệu đánh thức. Tiếng đàn nhị kéo dài, trống điểm nhịp, não bạt vang lên giữa không gian diễn, nâng đỡ từng chuyển động của con rối. Trong dòng âm thanh đậm nét văn hóa Việt, những lời hát kết hợp linh hoạt dân ca, hát nói, hát ngâm cùng nhiều loại hình kịch hát truyền thống như tuồng, chèo, hát văn, quan họ..., những nhân vật quen thuộc của làng quê như ông giáo đầu, thầy đồ, người nông dân... lần lượt hiện ra. Khi Thạch Sanh giơ cao lưỡi búa chém Trăn Tinh, hay khi con rối cúi mình xay lúa, giã gạo, khán giả không chỉ xem một trò diễn, mà đang nhìn thấy đời sống, đạo lý và niềm tin của người Việt được kể lại bằng gỗ, bằng dây, bằng nhịp tay bền bỉ của những người giữ nghề.

Từ làng bước ra

Trong dòng chảy hội nhập hôm nay, nghệ thuật truyền thống đứng trước không ít thách thức. Khán giả, đặc biệt là giới trẻ, dễ bị cuốn vào những loại hình giải trí hiện đại. Nhưng cũng chính trong bối cảnh ấy, rối cạn Tế Tiêu lại tìm được “đất diễn” mới. Các liên hoan, festival, không gian văn hóa, tour du lịch... đã mở ra cơ hội để rối bước ra khỏi lũy tre làng. Với gần 100 trò diễn và hàng nghìn con rối, phường rối Tế Tiêu đã hiện diện tại nhiều sự kiện lớn của Thủ đô.

Phường rối Tế Tiêu tại Lễ hội múa rối Hà Nội 2025.

Mới đây, trong khuôn khổ sự kiện Thăng Long Festival 2025, Phường Rối Tế Tiêu vinh dự được tham gia Lễ hội Múa Rối 2025, mang đến những tiết mục rối đặc sắc, thể hiện tinh thần và giá trị nghệ thuật truyền thống. Những con rối mộc mạc, đặc trưng của Rối Tế Tiêu cùng tiếng hát xẩm rộn rã và quen thuộc đã kể lại câu chuyện văn hóa Việt, tạo ấn tượng sâu sắc với khán giả tham dự.

Nhưng biểu diễn chưa đủ. Nghệ nhân Phạm Công Bằng và các thế hệ kế cận hiểu rằng, muốn nghề sống, phải có người nối nghiệp. Những lớp học, lớp trải nghiệm cho học sinh được tổ chức đều đặn. Các em không chỉ ngồi xem, mà được cầm dây, điều khiển rối, cảm nhận từng nhịp thở của nghệ thuật dân gian chảy trong tay mình.

Khu bảo tồn rối cạn Tế Tiêu đang được từng bước hoàn thiện, với định hướng trở thành điểm đến tập trung tinh hoa nghề.

Song song đó, Khu bảo tồn rối cạn Tế Tiêu đang dần hoàn thiện. Đây không đơn thuần là nơi trưng bày, mà là không gian sống động, nơi du khách chứng kiến hành trình từ khúc gỗ vô tri đến con rối có hồn. Kết nối với các điểm du lịch lân cận như Hương Sơn, Quan Sơn, Tuy Lai, Tế Tiêu đang được kỳ vọng trở thành điểm đến văn hóa đặc sắc, nơi nghệ thuật truyền thống không chỉ được bảo tồn mà còn tiếp tục sinh sôi, phát triển.

“Nước ta đang trong thời kỳ hội nhập, thời đại công nghệ. Khán giả thường bị cuốn hút bởi những phương tiện giải trí khác mà đôi khi quên đi giá trị văn hóa dân tộc. Không chỉ rối mà nhiều môn nghệ thuật truyền thống khác đều gặp khó khăn”, nghệ nhân Phạm Công Bằng chia sẻ, ánh mắt vẫn đăm chiêu nhìn những con rối. “Chính vì thế, tôi luôn quan niệm: Muốn nghệ thuật truyền thống có sức sống, muốn thu hút sự quan tâm của công chúng, đặc biệt là giới trẻ, cần mang đến cho chúng làn gió mới, thổi hơi thở đương đại vào đó, để không bị bỏ lại phía sau”.

Buổi diễn kết thúc, sân khấu trở nên tĩnh lặng, những con rối gỗ lại được treo ngay ngắn sau buổi diễn. Nhưng câu chuyện của rối cạn Tế Tiêu thì chưa bao giờ khép lại. Nó vẫn đang được kể tiếp, bằng bàn tay, ký ức và niềm tin lặng lẽ của những người quyết tâm đánh thức hồn rối Việt.