Buổi tối, chợ đêm Đà Lạt rực rỡ và sôi động. Tại một góc chợ, người họa sĩ trẻ lặng lẽ, mê mải cầm bút "múa" trên tấm gỗ trắng mịn. Một làn khói mỏng quyện với mùi thơm dịu bay lên. Những đường nét, hình khối dần hiện ra. Đây là hồ Xuân Hương lao xao sóng nước, kia là nhà hàng Thủy Tạ, xa xa là tháp chuông Trường Lycee Yersin vươn lên cao vút giữa rừng thông. Ngắm tranh, du khách cảm giác như đang ngược thời gian trở về với một Đà Lạt xưa hoang sơ mà người ta vẫn thường thấy trong những bức ảnh đen trắng do các nghệ sĩ nhiếp ảnh tài hoa thực hiện cách đây gần thế kỷ.

leftcenterrightdel
 Họa sĩ vẽ tranh bút lửa tại Đà Lạt.

Tranh bút lửa du nhập vào Việt Nam khoảng 50 năm trước. TP Đà Lạt với nguồn nguyên liệu khá dồi dào cùng nét trữ tình, thơ mộng giúp dòng tranh này được thăng hoa nhờ chính tài năng của những nghệ nhân, họa sĩ ở Đà Lạt. Tranh bút lửa thường được vẽ trên loại gỗ tốt, mịn, trắng, không bị nứt, có mùi thơm. Trước đây, người vẽ tranh thường sử dụng gỗ bạch tùng, xẻ ra từng miếng, đem phơi phô và xử lý cho bề mặt gỗ mịn bóng. Hiện nay, do gỗ bạch tùng thuộc nhóm gỗ quý, cấm khai thác nên các họa sĩ chuyển sang dùng gỗ cây lồng mức (cây nha đồng), loại gỗ người xưa thường sử dụng để khắc ván in tranh và sách.

Để vẽ tranh bút lửa, công cụ không thể thiếu là cây bút gồm các bộ phận chính: Hai dây dẫn điện được đấu nối với một máy biến áp 12V, đầu hai dây dẫn đấu với nhau bởi một dây may-so và quấn vào một ngòi bút bằng đồng có đường kính khoảng 3mm. Đầu bút được cắt gọt thành hình cánh sen để có thể vừa tạo nét, vừa tạo màu và hình khối. Ngòi bút gắn vào một vật cách nhiệt bằng sành sứ. Tất cả các bộ phận trên được liên kết vào cán bút làm bằng gỗ. “Trên thị trường cũng có bán các loại bút lửa nhưng không thể sử dụng vì ngòi bút quá nhỏ, chỉ dễ tạo nét mà khó tạo khối. Dây may-so của những chiếc bút ấy cũng nhanh đứt. Thành ra, chúng tôi phải tự chế những chiếc bút cho riêng mình”, họa sĩ Nguyễn Khánh Hoàng chia sẻ.

Một trong những bí quyết và cũng là thách thức khi vẽ tranh bút lửa là phải làm chủ được được sức nóng của ngòi bút. Điều này không hề dễ dàng bởi chỉ cần chút sơ sẩy, ngọn lửa sẽ phá hỏng cả bức tranh. Bằng kinh nghiệm và sự nhạy cảm, người họa sĩ phải biết "chơi với lửa", làm sao cho ngòi bút đạt độ nóng như ý, từ đó tạo ra những đường nét, hình khối, màu sắc đẹp.

Đề tài sáng tác của tranh bút lửa khá đa dạng, từ các bức vẽ thư pháp đến các chủ đề tôn giáo, phong cảnh, con người. Hầu hết đều theo lối tả thực. Bên cạnh đó, sản phẩm được du khách yêu thích là tranh chân dung. Khách có thể ngồi mẫu cho họa sĩ vẽ rồi lấy ngay hoặc gửi ảnh để họa sĩ thực hiện, sau đó nhận qua đường bưu điện.

Trước kia, tranh bút lửa Đà Lạt đã có thời kỳ phát triển rực rỡ với nhiều hợp tác xã chuyên làm tranh cùng đội ngũ họa sĩ, nghệ nhân hùng hậu lên tới hàng trăm người. Sản phẩm không chỉ được tiêu thụ trong nước mà còn xuất khẩu. Tuy nhiên, những năm gần đây, do sự cạnh tranh mạnh mẽ của dòng tranh hiện đại cộng với sự trùng lắp, cạn kiệt về đề tài, ý tưởng, tranh bút lửa dần bị mất chỗ đứng; nhiều người bỏ nghề hoặc chuyển sang vẽ các dòng tranh khác. Hiện, Đà Lạt chỉ còn 4 họa sĩ vẽ tranh bút lửa tại chợ đêm thành phố và họ đang phải chật vật gắn bó với nghề. 

Theo họa sĩ Huỳnh Vương, tranh bút lửa là dòng tranh khá kén người chơi. Nếu họa sĩ vẽ theo kiểu “nhân bản” để bán như một mặt hàng thủ công mỹ nghệ thì giá trị tác phẩm không cao, dễ bị "cùn" nghề và gây cảm giác đơn điệu. Còn để đầu tư một tác phẩm có giá trị nghệ thuật thì phải tốn rất nhiều thời gian, công sức mà chưa chắc đã bán được. Bên cạnh đó, nghề tranh bút lửa lâu nay chỉ được trao truyền, tiếp nối theo kiểu tự học, tự rút kinh nghiệm mà không có trường lớp đào tạo bài bản nào. Việc theo đuổi đam mê nhằm vươn tới những tác phẩm có giá trị nghệ thuật với mục đích kiếm sống hằng ngày; giữa bản năng, kinh nghiệm với yêu cầu phải thường xuyên sáng tạo, đổi mới, vươn tới những đỉnh cao là bài toán khó với người theo nghề.

Thời gian gần đây, một số họa sĩ đã thử nghiệm, sáng tạo ra các kỹ thuật và chất liệu mới. Theo họa sĩ Nguyễn Khánh Hoàng: Ngoài vẽ trên gỗ, anh đã thử nghiệm thành công vẽ tranh bút lửa trên giấy, có độ sắc nét và lâu phai màu hơn so với tranh vẽ trên gỗ. Một số họa sĩ khác kết hợp giữa nghệ thuật hội họa và nghệ thuật nhiếp ảnh vào tác phẩm, phát triển thêm dòng tranh trừu tượng. Tranh bút lửa đang được đẩy mạnh quảng bá, giới thiệu, đưa vào các lễ hội truyền thống... nhằm từng bước tìm lại hào quang trong đời sống nghệ thuật. 

Bài và ảnh: VŨ ĐÌNH ĐÔNG