Giải thưởng và học bổng Nguyễn Phan Chánh

100 năm đã qua kể từ khi Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (nay là Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam) được thành lập tại Hà Nội. Khóa 1 (1925-1930) đã tạo nên những người tiên phong của nền hội họa Việt Nam, là các họa sĩ nổi tiếng như: Nguyễn Phan Chánh, Lê Phổ, Mai Trung Thứ...

Họa sĩ Nguyễn Phan Chánh (1892-1984), người mở đường cho tranh lụa Việt Nam với bức tranh “Chơi ô ăn quan” nổi tiếng thế giới ngay tại Hội chợ đấu xảo Paris năm 1931. Suốt cuộc đời mình, họa sĩ Nguyễn Phan Chánh chung thủy với thể loại lụa và đề tài người phụ nữ trong sinh hoạt, lao động thường ngày, với những tác phẩm như: “Chơi ô ăn quan”, “Rửa rau cầu ao”, “Lên đồng”, “Em bé bên chú chim”... Những năm 1930-1940, tranh lụa Nguyễn Phan Chánh có mặt tại các triển lãm ở Milan (Italy), Tokyo (Nhật Bản), San Francisco (Mỹ)...

Những sinh viên nữ xuất sắc chuyên ngành lụa (Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam) được nhận học bổng Nguyễn Phan Chánh.

Giai đoạn trước và trong kháng chiến chống thực dân Pháp, sự nghiệp sáng tác của họa sĩ bị dừng lại suốt 15 năm. Hòa bình lập lại, ông Lê Quang Đạo (lúc đó là Phó chủ nhiệm Tổng cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam), con rể của họa sĩ, chồng nhà văn Nguyệt Tú, đã động viên và hỗ trợ họa sĩ quay về Hà Nội năm 1955. Họa sĩ Nguyễn Phan Chánh dạy trường mỹ thuật Việt Nam và bắt đầu lại việc vẽ tranh. Nhờ đó, vào các năm 1960-1970, họa sĩ đã cho ra đời nhiều bức tranh đẹp như: “Rê lúa”, “Tắm ao”, “Sau giờ trực chiến”, “Tổ đan mây”, "Chăn vịt”... Cũng thời kỳ này, họa sĩ Nguyễn Phan Chánh được bầu là đại biểu Quốc hội khóa III. Sau này, ông được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh (đợt 1, năm 1996).

Sau thời gian dài vắng bóng do chiến tranh, mãi đến thập niên 1980, tức là sau 40 năm, nhà văn Nguyệt Tú và TS Nguyễn Phan Cảnh (con gái cả và con trai của họa sĩ) cùng Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam đã đưa tranh của ông trở lại, mở đầu với các triển lãm ở nhiều nước Đông Âu.

Bắt đầu từ đó, nhà văn Nguyệt Tú tìm cách phục hồi, bảo tồn những bức tranh lụa đã bị hư hại do di chuyển nhiều thời chiến tranh và bảo quản kém trong khí hậu nóng ẩm ở Việt Nam. Năm 2008, sau 30 năm không ngừng tìm kiếm, duyên may đã đưa bà gặp ông Nakamura Tsutomu, Giám đốc Công ty Creative Position Core (Nhật Bản), một người đam mê tranh lụa Nguyễn Phan Chánh. Ông Nakamura đã phối hợp với gia đình khởi động dự án phục hồi tranh lụa Nguyễn Phan Chánh. Dự án này được tài trợ toàn diện (từ phục hồi, bảo tồn, triển lãm, in sách...) bởi ông Mitani Misuru, Chủ tịch Hội đồng quản trị Tập đoàn quốc tế đa ngành Mitani Sangyo (riêng ở Việt Nam, tập đoàn có gần 2.500 nhân viên). Những bức tranh trong dự án được phục hồi bởi bàn tay vàng của bà Iwaii Kikuko, nghệ sĩ từng phục hồi tranh Picaso, Monet...

Năm 2011, ở tuổi 86, nhà văn Nguyệt Tú đã khai mạc triển lãm 3 tranh đầu tiên được phục hồi, tại Bảo tàng Nghệ thuật đương đại thế kỷ 21 Kanazawa. Đến năm 2024, đã có gần 20 tác phẩm (tranh, ký họa, phác thảo) được phục hồi và bảo tồn lâu dài cho hàng trăm năm sau. Các tranh này đã được triển lãm nhiều lần ở những thành phố của Nhật Bản.

Năm 2025, Nhật Bản có triển lãm lớn về 100 năm nghệ thuật Việt Nam tại Bảo tàng Nghệ thuật châu Á ở tỉnh Fukuoka (từ tháng 9 đến tháng 11-2025) và Bảo tàng Nghệ thuật tỉnh Okinawa (từ tháng 11-2025 đến tháng 1-2026). Các triển lãm này dành một không gian riêng biệt, trang trọng trưng bày các tác phẩm của họa sĩ Nguyễn Phan Chánh.