Gà Hồ vốn là một giống gà quý hiếm ở làng Lạc Thổ (đất vui) ở trấn Kinh Bắc và nay thuộc thị trấn Hồ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Đó là sản phẩm chỉ dùng để tiến cống vua, chúa thời phong kiến. Trải qua chiều dài lịch sử, đến nay, giống gà Hồ đang được bảo tồn như một nét đẹp trong kho tàng di sản văn hóa vùng Kinh Bắc. Gà Hồ đã đi vào tranh giấy gió truyền thống Đông Hồ với ý nghĩa đại cát, thịnh vượng, là nét văn hóa, truyền thống gắn với đời sống của người dân Kinh Bắc. Không chỉ vậy, ngày nay gà Hồ còn đem lại lợi ích kinh tế cho người dân địa phương.
Gà Hồ trống được người dân địa phương coi là chính nhân quân tử.
Tiếp chúng tôi trong căn nhà ngói cũ, đặc trưng vùng thôn quê Kinh Bắc được xây từ những năm 80 của thế kỷ XX, ông Nguyễn Văn Màu kề cà bên bàn nước. Ông từng tham gia bộ đội từ những năm 1960 và là chiến sĩ Sư đoàn 312. Ông tâm sự, không hẳn ai cũng nuôi được loại gà này. Bởi nó công phu, tốn thời gian và cần sự say mê. Ông phân tích, gà Hồ quý ở chỗ tuyển chọn công phu, thời gian nuôi lâu; gà trống mã đẹp như chính nhân quân tử; gà mái như đại mỹ nhân; thịt thơm, da dòn, thưởng thức một lần nhớ mãi.
Da gà Hồ trống đỏ au và dáng đi rất oai vệ.
Theo ông Màu, ông bắt đầu nuôi gà Hồ từ năm 1983, sau khi về nghỉ chế độ. Lúc đầu nuôi ít, nhưng về sau, khi đã có phong trào thì nuôi nhiều hơn. Hiện nay ông dành cả phần đất phía trước nhà để xây chuồng nuôi gà Hồ. Trong đàn gà hiện có, ông Màu quý nhất chú gà trống có trọng lượng gần 7kg. Ông bảo, chú gà này được nhốt riêng và có chế độ chăm sóc đặc biệt để gây giống. Chú chỉ được thả để thực hiện “nhiệm vụ” khi cần thiết.
Gà Hò mái được ví như đại mỹ nhân có màu lông đặc trưng, trắng như đất thó.
Ông tiết lộ, gà Hồ quý hiếm bởi để nuôi một con gà từ lúc ấp nở cho đến khi trưởng thành có thể giết thịt làm cỗ phải mất đến hơn một năm. Trong khi đó, những giống gà thông thường chỉ mất 3-4 tháng là có thể đem bán. Khi trưởng thành, gà Hồ có thể đạt trọng lượng từ 5-7kg.
Ông giới thiệu với chúng tôi những đặc trưng tiêu biểu của một chú gà Hồ trống. Đó là chú gà khỏe, mào xuýt và đỏ tươi; đầu công, mình cốc, cánh vỏ chai; lông màu mận hoặc đỗ lành, hơi tía.
Những chú gà Hồ trống rất "thử sức" nhau qua vách chồng là lưới thép B40.
Ngoài những đặc điểm về hình dáng, một chú gà Hồ trống được ví như chính nhân quân tử khi hội tụ các tiêu chí văn, võ, dũng, nhân, trí, tín. Cụ thể: Mào gà đỏ tươi tượng trưng cho chiếc mũ của quan văn (văn). Cựa gà chắc khỏe tượng trưng cho thanh kiếm (võ). Khí phách anh dũng khi chiến đấu với kẻ địch để bảo vệ đàn gà (dũng). Biết chia sẻ với đồng loại khi kiếm được mồi (nhân). Khôn ngoan, tinh tường dẫn đàn đi kiếm mồi và phòng kẻ địch (trí). Luôn dậy sớm gáy đúng giờ để báo thức một ngày mới (tín). Nghĩa là một con gà Hồ trống đáng bậc quân tử phải văn- võ song toàn.
Với những nàng gà mái tiêu chí đại mỹ nhân chủ yếu được đánh giá trên màu sắc của lông. Gà Hồ mái đẹp, lông có màu mã thó (trắng như đất thó), mã sẻ (màu lông chim sẻ) và mã nhãn (màu quả nhãn chín).
Cũng bởi những đặc trưng đặc biệt này mà hiện nay, ở Lạc Thổ, nhiều người không coi gà Hồ là loại động vật cung cấp thực phẩm quý, mà còn coi nó như một tác phẩm nghệ thuật. Họ nuôi gà Hồ để thi, để làm cảnh chứ không giết thịt. Bằng chứng là, hằng năm, tại Thuận Thành diễn ra lễ hội thi gà Hồ truyền thống. Và tại địa phương này đã hình thành câu lạc bộ nuôi gà Hồ để bảo tồn giống, chia sẻ, trao đổi kinh nghiệm.
Gà Hồ con dưới 20 ngày tuổi được chọn lựa có giá từ 200.000 đến 250.000đ/con. Loại hàng này khá hiếm vì rất ít và chỉ số ít những người nuôi có uy tín tại Lạc Thổ cung cấp mới chuẩn.
Ông Màu kể rằng, trước kia làng Lạc Thổ có tục nuôi gà Hồ để thờ cúng trong lễ lên lão cho những người đàn ông đã qua 55 tuổi. Lễ ấy có tên gọi Khao trầu, diễn ra vào ngày mồng 4 tháng Giêng âm lịch hằng năm. Sau thời gian dài, do nhiều nguyên nhân, gà Hồ truyền thống đã bị lai tạp, có nguy tuyệt chủng. Đến năm 1992, những cụ cao niên tâm huyết với gà Hồ truyền thống đã họp bàn và thành lập CLB nuôi gà Hồ, Lạc Thổ truyền thông. Năm 1993, hội thi gà Hồ truyền thống đẹp lần đầu tiên được diễn ra ở đình làng và được duy trì đến nay.
Hằng năm ở Lạc Thổ diễn ra Hội thi gà Hồ truyền thống. Ông Màu là một thành viên của câu lạc bộ này và thu được nhiều giải.
Hằng năm, vào dịp Tết Nguyên đán, về làng Lạc Thổ, chỉ cần hỏi mua gà Hồ là khách hàng sẽ được dẫn đến nhà của những người nuôi có uy tín như ông Màu. Người dân vẫn quan niệm, thịt gà Hồ làm cỗ cúng tổ tiên, trời đất trong dịp Tết Nguyên đán sẽ mang lại tài lộc, thịnh vượng, sung túc cho gia chủ. Chính vì thế mà giá gà Hồ thường rất cao. Ngày thường từ 300.000- 400.000đ/kg, đến dịp lễ, Tết có thể lên đến 500.000đ/kg. Theo người dân địa phương, tại thời điểm Tết Đinh Dậu này, giá gà Hồ ở Lạc Thổ vào khoảng 600.000đ/kg.
Bài và ảnh: MẠNH THẮNG