Những số báo ra đời trong khói lửa

Từ cuối năm 1953, khi Chiến dịch Điện Biên Phủ bước vào giai đoạn chuẩn bị, Báo Quân đội nhân dân được giao nhiệm vụ đặc biệt: Làm báo tại vùng chiến sự để trở thành “tiếng nói của mặt trận”, nhằm phản ánh hoạt động chiến đấu, động viên tinh thần chiến sĩ và ghi lại những bước đi của quân và dân ta trong Chiến dịch Điện Biên Phủ lịch sử mà sự thành bại có ý nghĩa quyết định đến vận mệnh dân tộc.

Thực hiện nhiệm vụ thiêng liêng đó, “tòa soạn dã chiến” của Báo Quân đội nhân dân được dựng lên trong căn hầm nhỏ tại Pu Ma Hong (Mường Phăng)-triền núi phía Đông Mặt trận Điện Biên Phủ. Để chuẩn bị cơ sở vật chất cho việc làm báo, máy in và một lượng lớn giấy Lửa Việt, giấy dó, giấy bản được cán bộ, công nhân in vận chuyển lên Mặt trận Điện Biên Phủ bằng những phương tiện thô sơ nhất. Trong điều kiện thiếu thốn, khó khăn, gian khổ, trèo đèo, lội suối giữa tiếng bom nổ và khói thuốc súng, những người làm báo vẫn quyết tâm hoàn thành nhiệm vụ.

Luật sư, nhà sưu tập báo chí Tạ Thu Phong đọc bản sao 33 số Báo Quân đội nhân dân xuất bản tại Mặt trận Điện Biên Phủ. Ảnh do nhân vật cung cấp

Tòa soạn tiền phương chỉ có 5 người, do đồng chí Hoàng Xuân Tùy phụ trách chung, thư ký tòa soạn là đồng chí Trần Cư, họa sĩ Nguyễn Bích được giao nhiệm vụ minh họa cho tờ báo. Phóng viên chiến trường gồm các đồng chí Phạm Phú Bằng, Nguyễn Khắc Tiếp.

Ngày 28-12-1953, tại hang Thẩm Púa, Báo Quân đội nhân dân tại mặt trận được in trên giấy nứa đã ra số báo đầu tiên. Thời kỳ đầu, cách 4 đến 5 ngày báo mới ra một số. Những ngày sau, hòa cùng hơi thở gấp gáp của chiến trường, báo được đẩy nhanh nhịp độ từ 3 ngày, rồi 2 ngày một số, có thời điểm ra hàng ngày. Do chiến sự, các chiến sĩ không có nhiều thời gian đọc báo, bởi vậy tòa soạn chủ trương mỗi số báo chỉ có 2 trang (trừ số Tết và số đặc biệt). Các bài viết cũng được biên tập ngắn gọn, chỉ khoảng 500 đến 1.000 chữ và diễn đạt bằng văn phong giản dị để chiến sĩ dễ đọc, dễ hiểu, dễ nhớ.

Từ số đầu tiên (số 116 ra ngày 28-12-1953) đến số cuối cùng (số 148 ra ngày 15-4-1954), trong bối cảnh chiến sự ngày càng ác liệt, 33 số Báo Quân đội nhân dân vẫn được xuất bản đều đặn và phát hành đến tận chiến hào cho các chiến sĩ. Mỗi bài viết là một lời cổ vũ tinh thần, mỗi trang báo là một sự gửi gắm niềm tin. Những bản tin ngắn gọn, rõ ràng, cập nhật thắng lợi của các đơn vị, bài xã luận khích lệ lòng quân, những mẩu chuyện vui, các phụ bản cổ động đã tiếp thêm niềm tin nơi chiến hào. Báo lúc này không chỉ phản ánh chiến sự mà còn truyền tinh thần chiến đấu, gắn kết ý chí toàn quân, góp phần to lớn vào chiến thắng chung của quân và dân ta.

Chiến thắng Điện Biên Phủ không chỉ là cuộc đọ sức của súng đạn và chiến lược mà còn là cuộc đấu của ý chí, niềm tin và sức mạnh tinh thần. Trong chiến thắng ấy có phần đóng góp thầm lặng nhưng lớn lao của Báo Quân đội nhân dân tiền phương-những tờ báo mang tiếng nói của Đảng, của Bác Hồ đến từng chiến hào, qua đó tiếp thêm sức mạnh và niềm tin chiến thắng cho chiến sĩ.

Một bảo vật quý giá cần được vinh danh và bảo tồn

Hiện nay, bản gốc của 33 số Báo Quân đội nhân dân xuất bản tại mặt trận đang được lưu trữ tại tòa soạn Báo Quân đội nhân dân. Những tờ báo này là chứng tích lịch sử, lưu giữ một thời khói lửa và phản ánh trung thực nhất không khí, nhịp sống, tinh thần của chiến trường Điện Biên Phủ năm xưa. Nhìn từ các khía cạnh của Luật Di sản văn hóa, nhiều chuyên gia, nhà nghiên cứu và người viết bài này đều có chung nhận định: Những số báo trên không chỉ là dữ liệu lịch sử quan trọng mà còn là di sản tư liệu quý giá, xứng đáng trở thành bảo vật quốc gia, tương tự các di sản khác trong hệ thống bảo vật của Việt Nam. Nhận định trên được củng cố bởi các yếu tố sau:

Đại biểu tham quan trưng bày 33 số Báo Quân đội nhân dân xuất bản tại Mặt trận Điện Biên Phủ tại tỉnh Điện Biên, tháng 6-2025. Ảnh: PHAN QUÂN

Thứ nhất, 33 số báo này được ra đời trong hoàn cảnh phi thường, đó là xuất bản tại vùng chiến sự. Đây là điểm độc đáo mà suốt chiều dài 160 năm lịch sử báo chí Việt Nam không có tờ báo thứ hai tương tự. Trong bối cảnh mưa bom bão đạn và cơ sở vật chất thiếu thốn, không có điện, máy in phải quay tay, giấy được vận chuyển khó khăn từ hậu phương lên, nhưng các số báo vẫn được ra đều đặn, phát hành đến tận chiến hào. Sẽ không quá lời khi nói rằng, các số báo này không chỉ là hiện vật trong quá khứ mà là những bản anh hùng ca viết bằng chữ nghĩa, là chứng nhân lịch sử kể câu chuyện về lòng dũng cảm, trí tuệ và niềm tin của người làm báo tại mặt trận. Trong bản hùng ca chiến thắng không chỉ có những chiến công, những tấm gương hy sinh mà còn có sự hiện diện của những tờ Báo Quân đội nhân dân tiền phương nhuốm màu thời gian. 

Thứ hai, sự độc đáo của 33 số báo này còn nằm ở chỗ chúng là những bản gốc duy nhất (độc bản) được lưu giữ nguyên vẹn, đầy đủ đến ngày hôm nay. Những tờ báo này gắn với sự kiện lịch sử vĩ đại: Chiến thắng Điện Biên Phủ “chấn động địa cầu”. Đây không chỉ là ấn phẩm báo chí thông thường mà còn là tư liệu lịch sử sống động ghi lại từng chặng diễn biến của chiến dịch: Từ công tác chuẩn bị, mở màn, các đợt tấn công cho đến chiến thắng cuối cùng vào ngày 7-5-1954.

Thứ ba, 33 số Báo Quân đội nhân dân xuất bản tại mặt trận không chỉ độc đáo ở hoàn cảnh ra đời và tính độc bản mà còn ở nội dung tinh thần: Mỗi trang giấy là sự sáng tạo không khuất phục, là minh chứng cho trí tuệ và bản lĩnh Việt Nam trong hoàn cảnh khốc liệt nhất. Những tờ báo này xứng đáng là bảo vật quốc gia không chỉ vì tuổi đời hay độ hiếm mà bởi chứa đựng tinh thần của thời đại Hồ Chí Minh, khi chữ nghĩa, giấy mực và niềm tin hòa quyện trong tiếng súng chiến thắng. Việc lưu giữ và tôn vinh di sản tư liệu này sẽ góp phần giáo dục truyền thống cho các thế hệ mai sau hiểu được vai trò quan trọng, xung kích của báo chí cách mạng Việt Nam, minh chứng cho sức mạnh của báo chí trong tiến trình đấu tranh giải phóng dân tộc.

Hiện nay, 33 số Báo Quân đội nhân dân xuất bản tại mặt trận đang được lưu giữ tại trụ sở Báo Quân đội nhân dân (số 7 Phan Đình Phùng, phường Hoàn Kiếm, TP Hà Nội) dưới tư cách hiện vật truyền thống của đơn vị. Do vậy, việc công nhận bảo vật quốc gia cho 33 số báo này không chỉ là sự tri ân đối với những người đã không tiếc máu xương để viết lịch sử trên trang báo, mà quan trọng hơn là nhằm thiết lập cơ chế bảo vệ đặc biệt đối với tư liệu di sản quý giá này cho các thế hệ mai sau và góp phần bảo tồn văn hóa truyền thống của dân tộc.

*Mời bạn đọc vào chuyên mục Văn hóa xem các tin, bài liên quan.