Nhớ về năm tháng đồng chí Văn (tức Đại tướng Võ Nguyên Giáp) đến nhà đồng chí Xích Thắng, đồng chí Dương Mạc Thăng, nguyên Bí thư Tỉnh ủy Cao Bằng - con trai của đồng chí Xích Thắng xúc động kể: Tôi được nghe bố kể đồng chí Văn đến Gia Bằng mở lớp huấn luyện cán bộ cách mạng một tuần trên cái hang đá gần nhà tôi. Bố tôi bảo mẹ vận động một số người thân thiết tin cậy đi tiếp tế đồ ăn lên núi cho đồng chí Văn, cán bộ cùng lớp học. Để bọn lính Pháp, mật thám không nghi ngờ, mẹ tôi phải vận động người thân, họ hàng giã gạo nấu cơm. Khi đưa cơm, từ nhà tôi leo lên núi chỉ hơn 300m, nhưng mẹ tôi phải đi vòng qua những nương ngô để mật thám, tay sai không nghi ngờ”.

Tại Gia Bằng, đồng chí Văn tổ chức ba lớp huấn luyện cho hội viên Gia Bằng, Kỳ Chỉ, Kim Mã, Tam Lộng và hội viên dân tộc Dao ở Lũng Lừa. Các lớp huấn luyện cho hội viên vùng nam châu Nguyên Bình và châu Ngân Sơn (sau này thuộc Bắc Kạn) được tổ chức tại Rỏng Bó, Khuổi Rù, Thâm Dầu, Vạ Phá… (Tam Kim, Nguyên Bình). Đến cuối năm 1942 ở Nguyên Bình có nhiều lũng, tổng, xã Việt Minh hoàn toàn. Hòa An đã mở được 6 lớp huấn luyện Việt Minh đào tạo được nhiều cán bộ cách mạng cho châu Hòa An và các địa phương khác. Sau mỗi lớp huấn luyện, đồng chí Văn và đồng chí Trung ương giúp các châu ủy đặt kế hoạch công tác phát triển và củng cố phong trào. Từ tháng 6-1941 đến tháng 4-1942, Cao Bằng có hơn 300 cán bộ Việt Minh được đào tạo để tỏa đi các châu để gây dựng phát triển phong trào Việt Minh, trong đó có sự đóng góp tích cực đồng chí Văn.

Đồng chí Dương Mạc Thăng (đứng thứ hai, từ trái sang), nguyên Bí thư Tỉnh ủy Cao Bằng kể về những ngày hoạt động cách mạng của đồng chí Võ Nguyên Giáp. Ảnh: TRƯỜNG HÀ 

Ba xã Kim Mã, Tam Lộng (xã Tam Kim), Hoa Thám châu Nguyên Bình nằm sát với các xã Thượng Ân, Cốc Đán, Tô Khê châu Ngân Sơn (Bắc Kạn) nằm dưới dãy núi Khau Giáng trùng điệp. Các xã này là nơi quần cư sinh sồng của đồng bào Dao tiền, Dao đỏ, Nùng, Tày… là địa bàn trọng yếu để mở đầu cho kế hoạch Nam tiến, từng bước tạo thành căn cứ phía nam của tỉnh Cao Bằng nối lền với phía Bắc tỉnh Bắc Kạn.

Theo dấu tích lịch sử, chúng tôi đến xã Tam Kim, Hoa Thám (Nguyên Bình), nơi 79 năm trước tháng 2-1942, đồng chí Văn đã đến nhà ông Nông Văn Lạc, bản Phai Khắt, xã Tam Lộng hoạt động xây dựng tổ chức cơ sở Việt Minh. Bà Bàn Thị Chủ, 96 tuổi, dân tộc Dao tiền, lão thành cách mạng xã Tam Kim (nay ở Nà Chắn, Hoa Thám) xúc động kể: Ngày đó, tôi mới 18 tuổi tham gia Hội phụ nữ cứu quốc. Gần cuối mùa xuân năm 1942, cán bộ Hội giao nhiệm vụ chị em nấu cơm cho cán bộ cách mạng thượng cấp đến làm việc. Vì bí mật, tôi và mấy chị em nấu cơm xong thay nhau đem lên rừng chỗ lớp học nhưng không được biết tên cán bộ mà mình đưa cơm cho tên gì. Chỉ thấy trong đó có một cán bộ chững chạc, mắt sáng, trán rộng nói tiếng Dao với chị em tôi rất tôn trọng, thân tình. Sau này, Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân được thành lập Rừng Trần Hưng Đạo, mở trận đánh giòn giã tại Đồn Phai Khắt- Nà Ngần, tôi mới biết đó là đồng chí Văn, sau này là Đại tướng Võ Nguyên Giáp kính yêu.

Đến khu di tích Phai Khắt - Nà Ngần, chúng tôi gặp anh Nông Văn Danh, phụ trách di tích là cháu ông Nông Ngọc Đinh, em trai ông Nông Văn Lạc đều là cán bộ cách mạng xã Tam Kim hoạt động CM với đồng chí Văn dẫn chúng tôi đi các điểm Nà Dài, Phja Bụt, Khau Giáng, Hoa Thám… Khoảng tháng 6-1942, đồng chí Văn đến xã bọn Pháp mở đầu cuộc khủng bố vào hai xã Gia Bằng và Kỳ Chỉ để truy bắt các đồng chí Dương Mạc Cam, Dương Mạc Lỵ, Dương Mạc Úc là những người xã đã thoát ly đi hoạt động cách mạng. Do các tổ chức hội cách mạng được gây dựng rộng rãi khắp các xã, tổng nên bà con các xóm kịp thời báo tin các đồng chí cách mạng biết, tìm cách trốn thoát. Chỉ hai ngày sau, chúng đến Tam Lộng, Kim Mã (Tam Kim) vẫn là tên viên tri châu, đội lệ cùng một toán lính xộc thẳng đến xóm Phai Khắt. Chúng bắt dân làng tập trung lại và lên giọng xảo trá: “Quan lớn đến đây không phải bắt những người dân lương thiện mà bắt hai tên cộng sản người Kinh”. Lúc này, đồng chí Văn và Lê Thiết Hùng, Dinh đang lên lớp giảng bài ở một lớp huấn luyện tại Nà Dủ (Nà Dài), thuộc Pác Dài - Bản Um dưới dãy núi Khau Giáng. Nhận được tin bà con báo tin đến, các đồng chí kịp thời tản lên rừng. Hôm đó, trời mưa to, nước từ núi trên thượng nguồn đổ về con suối giữa Pác Dài và Bản Um dâng lên cao dâng lên cao, chảy siết, làm cho quân Pháp, viên tri châu và quân lính không thể vượt suối sang Nà Dài truy bắt đồng chí Văn và cán bộ cách mạng.

Sau này, địch truy lùng cán bộ cách mạng ngày càng gắt gao với nhiều âm mưu thâm độc, hiểm ác. Để đối phó kịp thời sự truy bắt  của địch, Ban Châu ủy lầm thời Lam Sơn (Nguyên Bình) quán triệt các chủ trương chống khủng bố, chỉ đạo hoạt động cách mạng bí mật, giữ vững tổ chức cơ sở. Cử đồng chí Quang Hưng vào Tam Lộng (Tam Kim) để đón đồng chí Văn và Dinh tạm thời ra Gia Bằng (Minh Tâm). Lúc này đồng chí Văn đang ốm nằm ở lán Phja Bụt. Đến nơi, đồng chí Quang Hưng đề đạt ý kiến đón đồng chí Văn, đồng chí Văn giải thích: “Rất cảm ơn sự quân tâm của các đồng chí. Tuy đang ốm nhưng tôi không thể ra ngoài kia được. Tôi cần ở lại trong này cùng các đồng chí Tán Thuật, Trọng Khánh chống khủng bố”.

Thời gian này, đồng chí Văn và cán bộ cách mạng cốt cán địa phương hoạt động trong bí mật. Đi không dấu, về không vết, một nắm cơm ăn trong rừng từ tàu lá đến sợi lạt đều phi tang. Từng cán bộ gia đình hội viên gắn bó máu thịt với đoàn thể bí mật tiếp tế cho anh em hoạt động bí mật. Vì vậy tổ chức Đảng bí mật từ Gia Bằng đến Kim Mã, Tam Lọng, Hoa Thám được giữ vững.

Ngày 22 và 23-11-1942, Tỉnh ủy Cao Bằng tiếp tục triệu tập Hội nghị đại biểu Việt Minh toàn tỉnh lần thứ I (Lam Sơn, Hòa An). Hội nghị đã đề ra những nhiệm vụ cụ thể mới phát triển phong trào Việt Minh theo tuyến đường Nam tiến và Đông tiến; bầu ra ban Việt Minh chính thức, trong đó có đại biểu Nguyên Bình tham gia có nhiệm vụ tổ chức phát triển xuống Bắc Kạn. Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc trực tiếp giao nhiệm vụ cho đồng chí Văn và đồng chí Lê Thiết Hùng giúp Tỉnh ủy Cao Bằng đến tổng Kim Mã tổ chức Ban xung phong Nam tiến.

Vượt qua mọi gian nguy, bị địch khủng bố gắt gao, cán bộ cách mạng các tổng, xã châu Nguyên Bình được rèn luyện, thử thách. Tháng 2-1943, Chi bộ “Nam tiến” được thành lập do đồng chí Mạc Văn Úc (tức Nông Văn Quang) làm Bí thư, cuộc họp đầu tiên dưới núi Phja Bựt (Tam Kim) gồm các đồng chí: Quang, Long, Lạc, Dinh, Văn, đồng chí Nông Văn Quang làm Bí thư (Văn, Đinh, Lý, Công, Tán Thuật và Trọng Kháng - Hồi ký Con đường Nam tiến - Nông Văn Quang). Đồng chí Văn, Đinh phụ trách toàn diện, trọng tâm là công việc huấn luyện chính trị và quân sự nhằm đào tạo cán bộ dân tộc. Đồng chí Tán Thuật phụ trách hai xã Kim Mã và Tam Lộng. Đồng chí Lý Công, Trọng Khánh chắp nối lại các đầu mối cơ sở đồng bào dân tộc Dao với vùng Tày để sớm tạo ra đường tổ chức Việt Minh sang Bắc Kạn.

BẾ DŨNG – TRƯỜNG HÀ