Bài II: GIẢI BÀI TOÁN “ĐỔI RỪNG LẤY ĐIỆN”

Lâu nay, vấn đề chuyển đổi rừng và đất rừng sang xây dựng công trình thủy điện luôn được dư luận và giới chuyên môn hết sức quan tâm. Dự án thủy điện Đồng Nai 6 (ĐN6) và Đồng Nai 6A (ĐN6A) cũng vậy. Dư luận băn khoăn nhất là công trình sẽ ảnh hưởng đến Vườn Quốc gia Cát Tiên như thế nào? Khi 136,98ha rừng sẽ bị chuyển đổi, hệ sinh thái và môi trường sống của động thực vật có bị tác động?

 Qua tìm hiểu hồ sơ về các bước chuẩn bị dự án ĐN6 và ĐN6A, chúng tôi thấy vấn đề cân đối lợi ích rừng và điện luôn được các Bộ, ngành, địa phương và nhà đầu tư đặt ra trong suốt quá trình chuẩn bị dự án.

Ban đầu, theo quy hoạch bậc thang thủy điện trên sông Đồng Nai, được Chính phủ phê duyệt tại Văn bản số 1483/CP-CN ngày 19-11-2002 thì công trình thủy điện ĐN6 có diện tích đất ngập tự nhiên là 1.954ha, trong đó có tới 732ha thuộc Vườn Quốc gia Cát Tiên và 1.222ha thuộc rừng phòng hộ trên địa bàn các tỉnh Đắc Nông và Bình Phước. Ngoài ra, công trình còn phải đền bù, bố trí tái định cư cho 33 hộ (165 nhân khẩu), giải tỏa 3 công trình công cộng (gồm một trạm y tế, một trường học và một trạm kiểm lâm). Nhưng sau này, Công ty cổ phần Tập đoàn Đức Long-Gia Lai đã hợp đồng với Công ty cổ phần Tư vấn Xây dựng điện 1, tiến hành nghiên cứu, khảo sát, lập báo cáo đầu tư dự án, trên tinh thần cân đối hài hòa lợi ích về nguồn điện năng và môi trường, đặc biệt là cố gắng cao nhất để giảm thiệt hại về rừng và ảnh hưởng thấp nhất đến Vườn Quốc gia Cát Tiên. Theo đó, phương án điều chỉnh đoạn tuyến thủy điện ĐN6 thành 2 bậc: Bậc trên là thủy điện ĐN6, có công suất lắp máy 135MW; bậc dưới là thủy điện ĐN6A, có công suất lắp máy 106MW đã được Chính phủ và các bộ, ngành cũng như chính quyền các tỉnh Đắc Nông, Lâm Đồng và Bình Phước chấp thuận. Với phương án này, diện tích chiếm đất của công trình đập, nhà máy và lòng hồ giảm từ 1.954ha xuống còn 372,23ha. Cụ thể, diện tích chiếm đất vĩnh viễn là 332,9ha, diện tích chiếm đất tạm thời là 48,33ha; diện tích đất có rừng là 328,57ha, trong đó diện tích chiếm đất thuộc Vườn Quốc gia Cát Tiên là 136,98ha (trước đây là 732ha).

Vị trí xây dựng  thủy điện Đồng Nai 6, chủ yếu là rừng lồ ô hỗn giao.

Theo kết quả kiểm kê rừng, phần diện tích rừng có thể bị ảnh hưởng bởi hai thủy điện ĐN6 và ĐN6A chủ yếu là trạng thái rừng thường, rừng hỗn giao tre nứa, rừng nghèo và rừng non phục hồi, đa dạng sinh học thấp hơn so với các khu vực khác. Thủy điện ĐN6 và ĐN6A chỉ chiếm dụng 4,33ha rừng giàu. Trong khi đó, tổng sản lượng điện hằng năm của thủy điện ĐN6 và ĐN6A là 997,2 triệu kWh, tăng 223,6 kWh/năm so với phương án quy hoạch năm 2002. Phương án hai bậc thang thủy điện, ít gây tác động tiêu cực đến đời sống dân cư trong vùng, nhờ việc ít phải di dân tái định cư, chỉ giải tỏa 3 công trình công cộng. Hơn nữa, cả hai nhà máy thủy điện đều nằm phía bờ phải sông Đồng Nai, nên trong quá trình xây dựng cũng như vận hành ít tác động đến Vườn Quốc gia Cát Tiên.

Vào trung tuần tháng 4-2011, thực hiện ý kiến kết luận của Thủ tướng Chính phủ (tại thông báo số 36/TB-VPCP ngày 03/3/2011), Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN&PTNN) đã phối hợp với Bộ Tài nguyên và Môi trường, UBND các tỉnh Lâm Đồng, Đắc Nông và Bình Phước nghiên cứu các hồ sơ có liên quan và tổ chức khảo sát, kiểm tra thực tế diện tích chiếm đất và ngập các dự án thủy điện ĐN6 và ĐN6A. Sau khi xem xét kết quả khảo sát của đoàn công tác liên ngành tại thực địa, ngày 20-6-2011, Bộ NN&PTNT có Báo cáo số 1741/BNN-TCLN, trình Thủ tướng Chính phủ về việc điều chỉnh quy hoạch Vườn Quốc gia Cát Tiên để triển khai xây dựng nhà máy thủy điện ĐN6 và ĐN6A. Báo cáo nêu rõ: “Hai công trình thủy điện ĐN6 và ĐN6A có nhà máy sau đập dâng, hồ chứa nhỏ, dung tích hữu ích của thủy điện ĐN6 là 15 triệu mét khối, của thủy điện ĐN6A là 9 triệu mét khối, ít gây gián đoạn dòng chảy cho hạ lưu. Việc xây dựng hai công trình này tuy có ảnh hưởng đến tài nguyên rừng, đa dạng sinh học trong Vườn Quốc gia Cát Tiên và Ban Quản lý rừng phòng hộ Nam Cát Tiên, nhưng ít ảnh hưởng trực tiếp đến khu vực bảo tồn loài Tê giác và sinh cảnh Bầu sấu (cách khu vực hoạt động của loài tê giác 7-11km, cách khu vực Bầu sấu 25km). Các mục tiêu cơ bản của vườn vẫn được bảo đảm do diện tích chuyển mục đích không lớn”.

Ngày 22-7, chúng tôi đã có cuộc trao đổi với đồng chí Hà Công Tuấn, Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Lâm nghiệp (Bộ NN&PTNT), người trực tiếp tham gia đoàn công tác liên ngành nói trên. Đồng chí cho biết: “Xung quanh dự án xây dựng thủy điện ĐN6 và ĐN6A trên sông Đồng Nai, gần đây dư luận có nhiều ý kiến, đồng tình có, phản đối có. Nhiều người băn khoăn việc hai công trình này chiếm mất hơn 136ha rừng của Vườn quốc gia Cát Tiên. Thực ra, về mặt con số là vậy, nhưng phải qua kiểm tra trên thực tế mới đánh giá đúng vị trí, chất lượng diện tích rừng bị mất cũng như những tác động của hai công trình đến Vườn quốc gia Cát Tiên, mà nhất là tác động đến khu bảo tồn tê giác và vùng sinh cảnh bầu sấu cụ thể ra sao. Qua kiểm tra trên thực địa chúng tôi thấy, vị trí xây dựng thủy điện ĐN6 và ĐN6A nằm ở ranh giới giữa sông Đồng Nai với Vườn quốc gia Cát Tiên. Diện tích hơn 136ha rừng của Vườn quốc gia Cát Tiên bị ngập, phải chuyển mục đích, kéo dài theo dải hẹp dọc sông Đồng Nai. Do đó tôi khẳng định sẽ không gây ảnh hưởng trực tiếp đến khu vực bảo tồn loài tê giác và sinh cảnh bầu sấu; công trình cách xa khu bảo tồn tê giác 7km và cách xa vùng sinh cảnh bầu sấu 25km.

Có một số ý kiến cho rằng, Bộ NN&PTNT trình lên Chính phủ kế hoạch cho phép phá rừng làm thủy điện, thực tế không phải như vậy. Việc quy hoạch thủy điện ĐN6 có từ năm 2002, với nhiều bộ, ngành tham gia và được Chính phủ phê duyệt quy hoạch. Và nếu theo quy hoạch ban đầu, thì diện tích rừng và đất lâm nghiệp phải chuyển đổi cho xây dựng công trình này lên tới 1.954ha. Như vậy là quá lớn. Sau khi nghiên cứu, điều chỉnh thủy điện Đồng Nai 6 thành hai bậc thang là thủy điện ĐN6 và ĐN6A, diện tích chiếm đất của hai công trình giảm xuống chỉ còn 372,23ha, trong đó có 136,98ha thuộc Vườn quốc gia Cát Tiên. (Nếu theo phương án cũ, diện tích rừng của Vườn quốc gia Cát Tiên mất tới 732ha). Trình tự, thủ tục lập dự án xây dựng thủy điện ĐN6 và ĐN6A tính đến thời điểm này đã được chủ đầu tư, các bộ, ngành và địa phương liên quan triển khai nhiều bước, tuân thủ theo đúng quy định. Các bộ, ngành ở Trung ương và các tỉnh liên quan đều đã có ý kiến. Đối với Bộ NN&PTNT, có trách nhiệm thực hiện công tác điều tra, khảo sát, đánh giá hiện trạng rừng báo cáo Thủ tướng xem xét, cho phép chuyển đổi mục đích rừng, xem như khâu cuối cùng. Bộ NN&PTNT đã phối hợp với Bộ Tài nguyên và Môi trường và UBND các tỉnh Lâm Đồng, Đắc Nông và Bình Phước tiến hành khảo sát, điều tra hết sức thận trọng, tỉ mỉ, khách quan và báo cáo trung thực lên Thủ tướng Chính phủ. Quan điểm của Tổng cục Lâm nghiệp (Bộ NN&PTNT), là cần phải xem xét, đánh giá một cách toàn diện các yếu tố để đưa ra sự lựa chọn sáng suốt và đúng nhất. Có cái phải hy sinh một ít để được cái lợi lớn cho quốc gia. Không thể cùng một lúc vừa muốn giữ rừng vừa muốn có đủ điện được. Qua theo dõi việc chuyển đổi rừng và đất lâm nghiệp sang xây dựng công trình thủy điện từ trước đến nay ở khu vực miền núi cho thấy, bình quân để đạt công suất 1MW nhà máy thủy điện cần mất trung bình từ 4 đến 6ha rừng và đất rừng. Nhưng ở hai thủy điện ĐN6 và ĐN6A, tỷ lệ mất rừng để có 1MW khá thấp, chỉ xấp xỉ 1,6ha, như vậy và chấp nhận được. Về quan điểm cá nhân, tôi cũng ủng hộ việc đầu tư xây dựng hai công trình thủy điện này!”.

Để làm rõ thêm những ảnh hưởng có thể của dự án thủy điện ĐN6 và ĐN6A đến hệ sinh thái của Vườn quốc gia Cát Tiên, ngày 27-7-2011, chúng tôi đã có buổi làm việc với ông Trần Văn Thành, Giám đốc Vườn Quốc gia Cát Tiên. Ông Thành cho biết: “Trước năm 1975, vùng sinh cảnh của tê giác khoảng 100.000ha, nhưng do nhiều tác động tiêu cực nên nay chỉ còn 5000ha, giảm 95%. Nhiều nơi người dân xâm canh nông nghiệp trên đất rừng ở địa điểm khá gần khu vực hoạt động của tê giác nên dấu vết tê giác cứ thưa dần. Năm 1998, phát hiện khoảng 5-7 cá thể tê giác; từ 1998 đến năm 2009, tháng nào cũng phát hiện dấu vết tê giác. Nhưng từ đầu năm 2010, mà đặc biệt vào tháng 4-2011 khi phát hiện bộ xương tê giác, thì ít phát hiện được dấu vết tê giác. Vì vậy hiện nay khó có thể khẳng định trong Vườn Quốc gia Cát Tiên còn bao nhiêu cá thể tê giác? Và hai công trình thủy điện ĐN6 và ĐN6A có xây dựng hay không thì tê giác cũng không ra khu vực đó được nữa. Vùng sinh cảnh bầu sấu hiện còn 100 cá thể cá sấu, và việc xây dựng các công trình thủy điện ĐN6 và ĐN6A, chắc chắn không ảnh hưởng tiêu cực đến vùng này, vì vị trí cách xa tới 25km”.

Cũng theo lời Giám đốc Vườn Quốc gia Cát Tiên, diện tích vườn hiện nay là 72 nghìn ha, được chia đôi bởi dòng sông Đồng Nai, phía Nam có diện tích 40 nghìn ha, phía Bắc 32 nghìn ha. Hiện đang có khoảng 500ha đất lâm nghiệp của Vườn Quốc gia Cát Tiên bị dân lấn chiếm cần thu hồi để trồng lại rừng. Bình quân mỗi năm, vườn quốc gia Cát Tiên phát hiện, xử lý khoảng 500 vụ vi phạm lâm luật. Giám đốc Trần Văn Thành chỉ lo ngại: “Khi có hai công trình thủy điện, giao thông đi lại thuận tiện hơn, lâm tặc sẽ vào rừng nhiều hơn, gây khó khăn cho công tác bảo vệ. Vì vậy, cần phải hỗ trợ thêm kinh phí và tăng cường thêm lực lượng bảo vệ cho Vườn!”.

Ngày 28-7-2011, từ thôn Bù Ra Giá, xã Đồng Nai Thượng, huyện Cát Tiên (Lâm Đồng), chúng tôi đã thuê xe thồ (loại cuốn dây xích vào bánh) để tiếp cận vị trí xây dựng đập thủy điện ĐN6. Xe ôm cũng chỉ đi được hơn 3km từ thôn vào tới bìa rừng. Sau đó, chúng tôi tiếp tục lội bộ xuyên rừng khoảng 2km từ đỉnh núi xuống dốc và tới bờ sông. Mặc dù là rừng của vườn quốc gia, nhưng tại vị trí khảo sát xây dựng vai trái của đập, thuộc tiểu khu 504 chủ yếu là rừng lồ ô hỗn giao, phía trên là vườn điều của bà con xã Đồng Nai Thượng. Đập phía bờ phải, thuộc xã Hưng Bình, huyện Đắc R’lấp (Đắc Nông). Theo tìm hiểu và quan sát của chúng tôi, rừng phòng hộ ở đây đã và đang bị phá để chuyển sang trồng cà phê. Nhiều cánh rừng đã bị phá sạch. Tương tự như thế, vị trí xây dựng đập, nhà máy cũng như vùng chiếm đất của lòng hồ thủy điện ĐN6A cũng chỉ cách khu vực sản xuất điều, cà phê của bà con trong vùng khoảng 2km. Điều này cho thấy tác động tiêu cực từ hai công trình thủy điện ĐN6 và ĐN6A tới Vườn Quốc gia Cát Tiên cũng như rừng phòng hộ Nam Cát Tiên có nhưng không đáng kể.

Được biết, đến thời điểm này, Công ty cổ phần tập đoàn Đức Long-Gia Lai đang tiếp tục hoàn thiện hồ sơ và các thủ tục pháp lý, trong đó có Báo cáo đánh giá tác động môi trường để trình Chính phủ báo cáo Quốc hội quyết định chủ trương đầu tư, bảo đảm công trình được xây dựng và đưa vào vận hành đúng theo Quyết định số 1208/QĐ-TTg ngày 21-7-2011 của Thủ tướng Chính phủ về Phê duyệt Quy hoạch phát triển điện lực quốc gia giai đoạn 2011-2020 có xét đến năm 2030.

Bài và ảnh: Bình Định - Phi Hùng

Bài III:  VỀ NỖI LO "DÒNG SÔNG CHẾT"