QĐND - Thực hiện chủ trương chi viện chiến trường, đầu tháng 5-1959, Bộ Chính trị Trung ương Đảng quyết định giao nhiệm vụ cho Bộ Quốc phòng tổ chức “Đoàn công tác quân sự đặc biệt”, làm nhiệm vụ mở đường, vận chuyển hàng quân sự vào miền Nam. Tiếp đó, ngày 19-5-1959, Thường trực Tổng Quân ủy chính thức giao nhiệm vụ cho “Đoàn công tác quân sự đặc biệt”, mang phiên hiệu Đoàn 559 thuộc Bộ Quốc phòng.

Đoàn 559 vận chuyển bằng xe cơ giới trên tuyến đường Trường Sơn chi viện cho chiến trường miền Nam. Ảnh tư liệu

Ban đầu, Đoàn 559 biên chế 500 cán bộ, chiến sĩ, gồm Đoàn bộ, Tiểu đoàn Vận tải 301 và một số bộ phận trực thuộc. Sau một thời gian hành quân từ Lâm Thao (Phú Thọ), đến ngày 20-6-1959, Tiểu đoàn 301 tập kết ở Khe Hó (Vĩnh Linh). Tại đây, tiểu đoàn được Bộ tăng cường 3 trung đội. Tiếp đó, Bộ thành lập Tiểu đoàn Vận tải biển 603 (còn gọi Đoàn 759, đến tháng 4-1960 giai thể) thuộc Đoàn 559. Sau thắng lợi của phong trào Đồng Khởi, Bộ Tổng tham mưu quyết định nâng quy mô tổ chức Tiểu đoàn Vận tải 301 thành Đoàn 70 thuộc Đoàn 559. Tháng 4-1961, Bộ Quốc phòng quyết định sáp nhập tuyến giao liên của ủy ban Thống nhất Trung ương và tăng cường lực lượng cho Đoàn 559, hình thành hai tổ chức, hai lực lượng cùng thực hiện nhiệm vụ vận tải quân sự và bảo đảm giao liên vào chiến trường.

Trước yêu cầu chi viện chiến trường miền Nam ngày càng lớn và đường Trường Sơn phát triển, mở rộng, ngày 24-10-1961, Bộ Tổng tham mưu quyết định tiếp tục tăng cường lực lượng cho Đoàn 559 và phát triển thành đơn vị tương đương cấp sư đoàn, thành lập các trung đoàn trực thuộc. Từ năm 1964, Đoàn 559 được điều động về trực thuộc Tổng cục Hậu cần và tăng cường thêm các trung đoàn công binh, ô tô vận tải; các tiểu đoàn pháo phòng không để chiến đấu, bảo vệ các hành lang vận chuyển trên toàn tuyến đường Trường Sơn. Đến tháng 4-1965, Quân ủy Trung ương quyết định nâng quy mô tổ chức của Bộ tư lệnh 559 ngang cấp quân khu, thực hiện nhiệm vụ chiến lược lớn trên toàn tuyến đường Trường Sơn rất rộng và sâu.

Trong những năm 1965-1973, Đoàn 559 tiếp tục bổ sung lực lượng, chấn chỉnh tổ chức biên chế. Đến năm 1974, lực lượng trực thuộc có 12 sư đoàn công binh, ô tô, bộ binh, phòng không và đoàn chuyên gia cố vấn; có 21 trung đoàn trực thuộc, gồm các trung đoàn phòng không, thông tin, đường ống xăng dầu, tên lửa phòng không và các trung đoàn cơ động, đào tạo lái xe, bổ túc cán bộ, vận tải, an dưỡng và kho tàng.

Trong quá trình thực hiện nhiệm vụ vận tải hàng quân sự trên tuyến đường Hồ Chí Minh, từ "hậu phương lớn" miền Bắc vào "tiền tuyến lớn" miền Nam, Đoàn 559 đã vận dụng sáng tạo, linh hoạt, hiệu quả các hình thức vận chuyển chi viện chiến trường. Buổi đầu, Đoàn 559 phải thực hiện hai tuyến vận tải bộ và thủy, với các phương tiện thô sơ, sản lượng vận chuyển thấp. Đến tháng 6-1961, Đoàn 559 khai thác tuyến đường vận chuyển phía Tây Trường Sơn, tổ chức vận chuyển cơ giới chi viện chiến trường miền Nam. Từ thế đơn thuần là đường bộ gùi thồ trên tuyến Đông Trường Sơn, Đoàn 559 đã chuyển sang tuyến Tây Trường Sơn thực hiện vận chuyển bằng xe cơ giới, đánh dấu bước ngoặt quan trọng về hình thức vận chuyển chi viện miền Nam.

Với phương thức vận tải cơ giới là chủ yếu, Đoàn 559 tổ chức đường vận chuyển thành 3 tuyến: Tuyến I từ Khe Ve (đường số 12) đến đường số 9, tuyến II từ làng Ho (Quảng Bình) đến Bạc (Lào) và B45 từ La Hạp đến Trị-Thiên, tuyến III từ Bạc đến Tà Xẻng (Lào) và Tà Ngâu (biên giới Cam-pu-chia). Bằng hình thức vận chuyển cơ giới theo 3 tuyến, Đoàn 559 đã hoàn thành nhiệm vụ đưa một khối lượng lớn hàng quân sự và các nhu yếu phẩm khác vào chiến trường miền Nam. Để nâng cao hiệu quả vận chuyển cơ giới hơn nữa, tháng 2-1966, Đoàn 559 giải thể 3 tuyến I, II, III và tổ chức thành 7 binh trạm. Việc điều chỉnh hình thức vận chuyển cơ giới từ 3 tuyến thành 7 binh trạm nhằm bảo đảm an toàn trên từng cung đoạn, hạn chế thiệt hại khi vận chuyển do địch đánh phá. Quá trình vận chuyển, từ 7 binh trạm ban đầu tiếp tục được chấn chỉnh phát triển tăng lên 9 binh trạm (1967), 17 binh trạm (1969) và 30 binh trạm (1970). Về hình thức vận chuyển cơ giới trên tuyến đường Trường Sơn phát triển không ngừng, từ quy mô nhỏ đến quy mô lớn, từ hình thức tiểu đoàn xe trực thuộc binh trạm đến trung đoàn xe cơ giới trực thuộc Bộ tư lệnh khu vực rồi phát triển lên hai sư đoàn ô tô và một số trung đoàn ô tô độc lập trực thuộc Bộ tư lệnh Trường Sơn, trang bị 6000 xe vận tải, đáp ứng yêu cầu chi viện lớn cho chiến trường miền Nam.

Trong suốt 16 năm, đường Trường Sơn - Đường Hồ Chí Minh đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ của tuyến vận tải chiến lược, trở thành con đường huyền thoại của thế kỷ XX, trong đó, đánh dấu bước trưởng thành vượt bậc về quy mô tổ chức lực lượng và hình thức vận chuyển sáng tạo, linh hoạt, đạt hiệu quả cao, chi viện kịp thời cho quân và dân ta lần lượt đánh bại các chiến lược chiến tranh xâm lược của đế quốc Mỹ, tiến tới mở cuộc Tổng tiến công và nổi dậy mùa Xuân 1975, đỉnh cao là Chiến dịch Hồ Chí Minh toàn thắng, giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước.

Đại tá, TS Dương Đình Lập