QĐND - Đường số 4 là con đường chiến lược quan trọng, một trong những con đường huyết mạch để thực dân Pháp triển khai hành quân đánh chiếm Việt Bắc, lập phòng tuyến phong tỏa biên giới. Địch thường xuyên tổ chức các cuộc hành quân bằng phương tiện cơ giới từ cứ điểm Đông Khê tiếp tế cho lực lượng trên Cao Bằng theo quy luật lên ngày hôm trước, quay về ngày hôm sau.

Nhằm tiêu hao, tiêu diệt sinh lực và ngăn chặn địch phong tỏa đường biên giới, chặn tiếp tế của địch cho lực lượng địch đóng ở Cao Bằng, Tỉnh ủy Cao Bằng giao nhiệm vụ cho Tiểu đoàn 73 cơ động về khu vực Thạch An phối hợp với đại đội địa phương huyện Thạch An và dân quân, du kích đánh địch cơ động trên Đường số 4. Sau khi nghiên cứu kỹ tình hình, tiểu đoàn quyết định tổ chức trận địa phục kích tiêu diệt đoàn xe và tiêu hao sinh lực địch trên Đường số 4 sau khi chúng lên tiếp tế cho Cao Bằng quay về, thực hiện ""cướp súng giặc đánh giặc"". Để thực hiện quyết tâm, tiểu đoàn chọn đoạn đường Lũng Mười-Tông Và dài 2km, đây là đoạn đường dốc, quanh co gấp khúc, có đoạn cua gập hình chữ U, chữ V rất hiểm trở, xe cơ giới qua đoạn này phải giảm tốc độ, đoạn này cách cứ điểm Đông Khê khoảng 12km, để làm trận địa phục kích. Thực hiện thế vây, thế cắt khi địch hành quân qua, bất ngờ nổ súng tiến công, xung phong mãnh liệt tiêu diệt địch, thu vũ khí, đánh nhanh, lui nhanh.

Sau 3 ngày đêm phục kích, đến 9 giờ ngày 1-1-1948, đoàn xe 60 chiếc của địch từ hướng Cao Bằng quay về Thất Khê đã gần đến trận địa phục kích. Đi đầu là 3 xe chở lính, có 1 xe bọc thép, tiếp sau là đoàn xe vận tải và cứ 7 đến 10 xe có một xe chở lính. Do lúc lên Cao Bằng đoàn xe đi an toàn, nên lúc về địch có phần chủ quan không sục sạo hai bên đường như lúc lên. Khi đoàn xe đã lọt vào trận địa phục kích, Tiểu đoàn trưởng ra lệnh nổ súng tiến công. Đoàn xe địch bị ta tiến công phải dừng lại, nhiều tên địch bị tiêu diệt ngay từ loạt đạn đầu, một số tên tụt xuống đường tìm nơi ẩn nấp và chống cự, song cũng bị ta tiêu diệt. Trận chiến đấu chỉ diễn ra trong vòng 15 phút, ta tiêu diệt 75 tên địch, phá hủy 5 xe, đánh hỏng 45 xe, thu 30 súng các loại và nhiều quân trang, quân dụng khác. Ta hy sinh 1 đồng chí.

Đây là trận phục kích bất ngờ, đánh đúng vào chỗ sơ hở, chủ quan của địch. Một trận đánh nhanh, rút nhanh, tổn thất ít và giành thắng lợi lớn. Chiến thắng Lũng Mười-Tông Và của Tiểu đoàn 73 đã để lại kinh nghiệm quý về phối hợp với đơn vị huyện, du kích xã và nhân dân trong địa bàn chiến đấu để nắm quy luật hoạt động của địch, nắm địa hình, chọn khu vực phục kích, tổ chức sử dụng lực lượng, bố trí đội hình phát huy được hỏa lực bắn thẳng trong phục kích. Kinh nghiệm của trận phục kích Lũng Mười-Tông Và đã được bộ đội ta kịp thời vận dụng trong các trận chiến đấu phục kích tiếp theo trên Đường số 4 trong kháng chiến chống Pháp. Trận đánh thắng lợi đã cổ vũ mạnh mẽ lực lượng vũ trang địa phương và nhân dân các dân tộc Cao Bằng hăng hái thi đua giết giặc lập công, ủng hộ kháng chiến, giúp đỡ bộ đội đánh giặc.

Đại tá ĐỖ ĐẮC YÊN