Trong những năm hoạt động tại Nga, Người đã có những nghiên cứu bước đầu rất quan trọng về hình thức tổ chức quân sự sơ khai ở Việt Nam. Người chủ trương tổ chức càng nhiều càng tốt những nhóm vũ trang của người nông dân ở trong nước và phải đưa những thanh niên yêu nước ra nước ngoài đào tạo thành cán bộ quân sự. Với chủ trương đó, tháng 6-1925, Nguyễn Ái Quốc thành lập Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên và liên tiếp mở các khóa huấn luyện cho thanh niên Việt Nam nhằm chuẩn bị xây dựng LLVT cách mạng, bao gồm cả lực lượng chính trị và lực lượng quân sự, trước hết là tổ chức các đội du kích, đội tự vệ. Trong bài giảng về “Các phương pháp du kích cách mạng”, Người đã phác họa mô hình tổ chức, hoạt động của đơn vị du kích nông dân và lần đầu tiên, Đội Tự vệ đỏ được đề cập đến.

Ngày 3-2-1930, Đảng Cộng sản Việt Nam được thành lập đã thông qua Chính cương vắn tắt, nêu hình thức tổ chức quân sự của Đảng là “tổ chức ra quân đội công nông”, xây dựng đội tự vệ công nông làm nòng cốt hỗ trợ và bảo vệ quần chúng đấu tranh. Tháng 10-1930, Hội nghị Trung ương lần thứ nhất của Đảng họp thông qua Luận cương chính trị nêu rõ: “Đảng phải hết sức khuếch trương công tác… một mặt tổ chức trong quân đội, một mặt tổ chức đội tự vệ của công nông”. Có thể nói, những luận điểm của Nguyễn Ái Quốc về hình thức tổ chức LLVT đã góp phần trực tiếp vào sự hình thành một số quan điểm đầu tiên của Đảng về xây dựng LLVT ở Việt Nam, với hình thức tổ chức ban đầu là các đội tự vệ công nông và du kích... Những năm sau, trước tình thế cách mạng đi vào thoái trào, tháng 6-1932, Trung ương Đảng khởi thảo Chương trình hành động chỉ rõ: Phải tập trung gìn giữ lực lượng, trong đó, đội tự vệ công nông được duy trì dưới hình thức mới. Trong những năm 1932-1934, đội tự vệ công nông được bảo toàn lực lượng trong điều kiện bí mật.

Nhằm tăng cường sự lãnh đạo đối với phong trào cách mạng nói chung và đội tự vệ nói riêng, từ ngày 27 đến 31-3-1935, tại Ma Cao (Trung Quốc), Đại hội đại biểu lần thứ nhất của Đảng đã họp và có nghị quyết về đội tự vệ; tổng kết kinh nghiệm tổ chức và hoạt động của đội tự vệ công nông trong cao trào cách mạng 1930-1931, nêu rõ mục đích tổ chức, nguyên tắc xây dựng, hoạt động của đội tự vệ công nông. Nghị quyết đội tự vệ là những quan điểm đầu tiên, rất cơ bản, toàn diện của Đảng về xây dựng LLVT cách mạng với hình thức là đội tự vệ công nông. Nghị quyết có ý nghĩa quan trọng trong việc hình thành quan điểm, đường lối quân sự của Đảng trong những năm đầu mới thành lập.

Tiếp đó, tháng 5-1941, Hội nghị lần thứ 8 Ban Chấp hành Trung ương Đảng đã xác định, cuộc cách mạng Đông Dương phải kết thúc bằng cuộc khởi nghĩa vũ trang... Hội nghị quyết định thành lập Mặt trận Việt Minh, xây dựng LLVT, đổi tên các tổ chức trong mặt trận thành hội cứu quốc, trong đó có đội tự vệ cứu quốc. Sau đó, lực lượng quân sự của cách mạng được xây dựng từ thấp đến cao, từ nhỏ đến lớn, từ tự vệ cứu quốc đến tiểu tổ du kích rồi phát triển thành đội du kích chính thức. Dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Trung ương Đảng và lãnh tụ Hồ Chí Minh, những năm 1941-1944, các đội du kích, tự vệ được xây dựng ở nhiều xã, huyện thuộc tỉnh Cao Bằng. Đội du kích Bắc Sơn được củng cố và phát triển thành các Trung đội Cứu quốc quân I, II, III. Trung đội Cứu quốc quân I được thành lập từ ngày 14-2-1941 ở Khuổi Nọi (Vũ Lễ, Bắc Sơn, Lạng Sơn), do đồng chí Phùng Chí Kiên làm Chỉ huy trưởng, đồng chí Lương Văn Chi làm Chính trị viên. Trung đội Cứu quốc quân II được thành lập ngày 15-9-1941 ở khu rừng Khuôn Mánh (thôn Ngọc Mỹ, xã Tràng Xá, huyện Võ Nhai, tỉnh Thái Nguyên), cuối tháng 10-1941, trung đội phát triển lên 70 người. Trung đội Cứu quốc quân III được thành lập ngày 25-2-1944 ở Khuổi Kịch (Tân Trào, Sơn Dương, Tuyên Quang).

Ngày 22-12-1944, theo chỉ thị của lãnh tụ Hồ Chí Minh, thay mặt đoàn thể, tại châu Nguyên Bình, Cao Bằng, đồng chí Võ Nguyên Giáp tuyên bố thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân, tiền thân của Quân đội nhân dân Việt Nam... Trong chỉ thị thành lập, tư tưởng chỉ đạo việc xây dựng và tác chiến của đội quân cách mạng được lãnh tụ Hồ Chí Minh chỉ rõ. Đây có thể coi là cương lĩnh quân sự của Đảng, đánh dấu bước hoàn chỉnh lý luận về xây dựng LLVT cách mạng trong thời kỳ chuẩn bị tổng khởi nghĩa.

Sự ra đời của Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân thể hiện quan điểm và nghệ thuật chỉ đạo tổ chức xây dựng LLVT cách mạng của Đảng. Những quan điểm trên đã được Đảng, Chủ tịch Hồ Chí Minh bổ sung, hoàn thiện phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh của đất nước trong suốt quá trình cách mạng và trở thành bộ phận cấu thành quan điểm về vũ trang toàn dân, xây dựng LLVT cách mạng Việt Nam.

Đại tá, TS NGUYỄN THÀNH HỮU