Những di sản thời chiến tranh Lạnh

Sau khi Liên Xô tan vỡ, Nga được thừa hưởng không chỉ kho vũ khí khổng lồ, mà còn kho vũ khí hạt nhân cũ cần được xử lý. Những đầu đạn hạt nhân, máy bay ném bom chiến lược, tên lửa đạn đạo, tàu ngầm hạt nhân cũ, cần xử lý tạo mối đe dọa ô nhiễm phóng xạ nguy hiểm không chỉ trong lãnh thổ Nga, mà còn tới nhiều quốc gia khác. Chính vì thế, Nga và Mỹ bên cạnh việc thỏa thuận cùng cắt giảm kho vũ khí hạt nhân chiến lược theo START, còn bắt tay cùng xử lý kho vũ khí hạt nhân cũ của Liên Xô và Nga tại  Vòng Bắc Cực.

Một xác tàu ngầm hạt nhân cũ được xử lý tại Sayda Guba.

Điều này được biết tới rộng rãi qua chương trình Hợp tác giảm nhẹ mối nguy cơ (CTR) hay đạo luật Nunn-Lugar. Theo chương trình này, Mỹ hỗ trợ tài chính và công nghệ cho Nga xử lý vũ khí hạt nhân.

Khi xử lý các loại vũ khí hạt nhân, thì việc tháo dỡ và vô hiệu hóa tàu ngầm hạt nhân cũ là khó khăn nhất. Bên cạnh chất thải độc hại, các thanh nhiên liệu, việc xử lý lò phản ứng hạt nhân cũ trên tàu ngầm hạt nhân là công việc khó khăn và mất nhiều thời gian nhất.

“Trái tim” của thủy quái

Sau nhiều năm sử dụng, lò phản ứng trên các tàu ngầm hạt nhân là nơi bị nhiễm xạ nặng nhất và không thể vứt bỏ theo cách thông thường.

Khi xử lý tàu ngầm hạt nhân, khoang chứa lò phản ứng hạt nhân được được cắt rời. Toàn bộ khoang này đóng vai trò như vỏ bọc giúp hạn chế phát xạ của lò phản ứng hạt nhân kể cả khi nó đã dừng hoạt động.

Khoang chứa lò phản ứng hạt nhân của tàu ngầm được tháo dỡ và niêm cất tại kho chứa đặc biệt.

Khoang chứa lò phản ứng hạt nhân được chuyển tới kho chứa đặc biệt và lưu giữ trong khoảng 70 năm. Sau đó, chúng sẽ được tháo dỡ khi nồng độ phóng xạ đã giảm xuống.

Hiện tại, kho niêm cất các lò phản ứng hạt nhân cũ của Nga được đặt gần làng Sayda Guba, vùng Murmansk, trên Vòng Bắc Cực. Dân cư tại khu vực này đã được chuyển tới nơi tái định cư mới tại Hạm đội Biển Bắc trong những năm 1990 để tránh nguy cơ phơi nhiễm phóng xạ. Tại khu vực này, bằng mắt thường có thể nhìn thấy các tàu ngầm cũ neo đậu trong vịnh chờ đến lượt được kéo lên cầu cảng Sayda Guba để xử lý.

Một trong những địa điểm nguy hiểm nhất trên thế giới

Không phải ngẫu nhiên mà Sayda Guba lại được coi là một trong những địa điểm nguy hiểm nhất thế giới. Nguy cơ bị phơi nhiễm phóng xạ luôn hiện diện tại đây. Tại Sayda Guba không có những kho tàng được thiết kế đặc biệt để niêm cất các lò phản ứng hạt nhân cũ tháo ra từ tàu ngầm. Phần lớn các lò phản ứng chỉ đơn giản được xếp trên cầu tàu và một số địa điểm gần vịnh.

Theo kế hoạch ban đầu, Nga dự định xây một kho niêm cất đặc biệt trong 10 năm. Tuy nhiên, tới tận năm 2003, không có nhà kho nào được xây dựng và còn số lò phản ứng chờ xử lý tại Sayda Guba đã dần tăng lên con số 50.

 
Các chuyên gia xử lý các thành phần của tàu ngầm hạt nhân cũ.

Trước vấn đề trên, nhiều quốc gia châu Âu lo ngại việc niêm cất các lò phản ứng hạt nhân cũ tại Sayda Guba không đảm bảo có nguy cơ gây ô nhiễm phóng xạ không chỉ tại Bắc Cực, mà còn tới các quốc gia Bắc Âu.

Nỗ lực hợp tác giải quyết mối nguy cơ

Từ đầu những năm 2000, châu Âu và Nga đã đạt được thỏa thuận xử lý mối nguy cơ tiềm ẩn tại Sayda Guba. Năm 2003, Nga và Đức đã đạt được thỏa thuận xây dựng kho chứa đặc biệt để niêm cất lò phản ứng hạt nhân cũ tại Sayda Guba. Theo đó, Đức sẽ chi ra 700 triệu USD trong vòng 15 năm, hỗ trợ chuyên gia và công nghệ để xây kho chứa các lò phản ứng hạt nhân cũ.

Năm 2017, nhà kho đặc biệt với khả năng chứa tới 155 lò phản ứng đã hoàn thành. Được áp dụng công nghệ đặc biệt 10 năm đại tu một lần, nhà kho mới đủ khả năng bảo quản an toàn phóng xạ trong 70 năm.

Cùng với đó, hệ thống giao thông đường sắt đặc biệt tới Sayda Guba cũng được thiết lập, cơ sở hạ tầng được hoàn thiện, cũng như khu sinh hoạt cho chuyên gia và công nhân làm việc tại khu vực này.

Thống đốc vùng Murmansk Marina Kovtun đánh giá, chương trình hỗ trợ của Đức tại Sayda Guba là biểu tượng rõ ràng cho nỗ lực giải quyết ô nhiễm hạt nhân trên toàn cầu: “Nếu không có sự hỗ trợ của Đức, việc dọn dẹp Sayda Guba sẽ còn mất nhiều thập niên nữa”.

TUẤN SƠN (tổng hợp)