QĐND - Khi mới triển khai, Dự án Khu kinh tế muối công nghiệp và xuất khẩu Quán Thẻ tại xã Phước Minh, huyện Thuận Nam (Ninh Thuận) được kỳ vọng sẽ tạo nên “cú hích” đối với sự phát triển kinh tế-xã hội của địa phương. Tuy nhiên hiện nay, dự án này đang gây ra những hệ lụy nhức nhối về môi trường và xã hội.

Muối bám trắng trên tường nhà bà Nguyễn Thị Khuyên ở thôn Quán Thẻ 1, xã Phước Minh

Về xã Phước Minh, cảnh tượng đầu tiên đập vào mắt chúng tôi là những vườn cây chết khô, những ngôi nhà muối bám trắng xóa. Vắng bóng cây xanh, con đường bê tông liên thôn càng trở nên bỏng rát. Trong ngôi nhà ở thôn Quán Thẻ 1, chị Hoàng Thị Luyến đang cạo những mảng tường bị bong rộp do muối ăn mòn, sau đó dùng vữa xi măng trám lên. Do cạo đắp nhiều lần, bức tường nhà chị trông như một bức tranh lập thể. “Trung bình một tuần tôi phải trám một lần. Không làm như thế, tường sẽ mủn ra hết”- chị Luyến than thở.

Nhà của gia đình chị Luyến mới xây cách đây vài năm, còn khá vững chắc nên vẫn còn cơ hội “trám trét”. Với những ngôi nhà xây đã lâu như của gia đình bà Nguyễn Thị Khuyên ở kế bên thì chẳng còn cách nào cứu vãn được. Toàn bộ nền, tường, mái của ngôi nhà đang mủn ra, một số mảng tường đã bị đổ, khu vườn trước sân rộng gần 600m2 cũng trống hoác, bạc phếch, không có một ngọn cỏ. Bà Khuyên thở dài:

- Khu vườn này trước đây quanh năm xanh tốt, thu nhập từ bán rau xanh và trái cây cũng đủ nuôi sống gia đình. Từ khi có dự án muối thì chẳng cây nào sống nổi.

Dự án Khu kinh tế muối công nghiệp và xuất khẩu Quán Thẻ được triển khai từ năm 1999, do Tổng công ty Muối Việt Nam làm chủ đầu tư, có quy mô 2.510ha, công suất hơn 300.000 tấn muối/năm. Sau thời gian dài triển khai ì ạch và mắc nhiều sai phạm, năm 2008, dự án được chuyển giao cho Công ty TNHH Đầu tư phát triển sản xuất Hạ Long (sau đây gọi tắt là Công ty Hạ Long). Tháng 8-2009, công ty xuất mẻ muối đầu tiên, đây cũng là thời điểm tình trạng nhiễm mặn trên địa bàn xã Phước Minh bắt đầu xảy ra và ngày càng trở nên trầm trọng.

Theo thống kê của UBND xã Phước Minh, hiện nay, dự án đã khiến 4 thôn gồm: Quán Thẻ 1, Quán Thẻ 2, Quán Thẻ 3 và Lạc Tiến bị nhiễm mặn, gần 600 giếng nước không thể sử dụng, cây cối bị chết, các công trình dân sinh và công cộng như nhà cửa, đường sá, trường học, điện... bị xuống cấp, hư hỏng, 70ha đất sản xuất ngoài vùng dự án cũng bị nhiễm mặn không thể sản xuất. Kết quả quan trắc của Công ty TNHH MTV Nước và Môi trường Bình Minh (TP Hồ Chí Minh) cũng cho thấy, độ mặn nước mặt trong vùng đã vượt so với tiêu chuẩn quy định từ 36,2 đến 42,7 lần; độ mặn nước ngầm vượt từ 40,7 đến 71,4 lần.

Tại sao đất vùng dự án lại gây ra tình trạng nhiễm mặn nặng nề như vậy? Theo ông Trần Mạnh Cương, Chủ tịch UBND xã Phước Minh, thì nguyên nhân do cánh đồng muối cao hơn khu dân cư từ 5 đến 10m, địa chất trong vùng chủ yếu là đất cát pha. Khi xây dựng các ruộng muối, đơn vị sản xuất chỉ chống thấm bờ bao mà không chống thấm nền ruộng. Khi bơm nước biển vào đồng, một phần nước biển thấm xuống đất và chảy về khu dân cư. Ninh Thuận là địa phương có khí hậu khô hạn nhất nước và Quán Thẻ là vùng khô hạn nhất Ninh Thuận. Nắng nóng làm nước bốc hơi nhanh nên khi nước mặn tràn về, cả vùng giống như một lò hơi khổng lồ khiến cây cối chết, nhà cửa, vườn tược... đều muối kết trắng xóa, không khí ngột ngạt, mặn chát. 

Cây cối vùng Quán Thẻ bị nhiễm mặn chết khô.

Khi triển khai dự án, hơn 90% số hộ dân trong xã đã bị thu hồi đất, số còn lại cũng bị nhiễm mặn không thể sản xuất. Xã Phước Minh trở thành xã “trắng” về nông nghiệp. Trong khi đó, số lao động được vào làm việc trong doanh nghiệp thực hiện dự án không nhiều, chỉ khoảng 200 lao động thường xuyên và 100 lao động theo mùa vụ. Không có đất sản xuất, không có việc làm, tỷ lệ hộ nghèo tại địa phương tăng nhanh chóng. Năm 2005, tỷ lệ hộ nghèo trong xã là 10%, năm 2013 tăng lên 15,1%.

Nhằm hỗ trợ người dân bị thiệt hại do tình trạng nhiễm mặn gây ra, từ năm 2013 đến nay, Công ty Hạ Long đã tiến hành thống kê và chi trả cho 1.067 hộ với tổng số tiền hơn 44 tỷ đồng. Tuy nhiên, số tiền này chỉ giúp người dân giải quyết một số khó khăn trước mắt. Một kế hoạch tái định cư cho 200 hộ dân trong vùng bị nhiễm mặn nặng cũng đã được UBND tỉnh Ninh Thuận tính tới, tuy nhiên, do không có vốn nên dự án vẫn chưa thể thực hiện. Vì vậy, người dân ở đây vẫn phải tự loay hoay đối phó với tình trạng nhiễm mặn. 

Tình trạng nhiễm mặn do sản xuất muối công nghiệp tại Quán Thẻ đã và đang tàn phá môi trường, ảnh hưởng tiêu cực đến đời sống của người dân. Để khắc phục vấn đề này, cần phải có thời gian và nguồn lực khá lớn. Trong khi chờ đợi một giải pháp mang tính tổng thể, lâu dài, vấn đề cấp bách đối với chủ đầu tư và chính quyền địa phương hiện nay là phải quy hoạch lại vùng sản xuất, thu hẹp bớt diện tích đồng muối, đặc biệt là một số cánh đồng gần khu dân cư; tiến hành chống thấm cho các ruộng muối, nạo vét và khơi thông các tuyến kênh, mương nhằm “rút bớt” nước mặn ra khỏi khu vực, hạn chế tình trạng nhiễm mặn lan rộng; nhanh chóng bố trí tái định cư và giải quyết tốt công ăn việc làm cho người dân trong vùng dự án.

Bài và ảnh: Vũ Đình Đông