Ở độ cao 1.200m so với mực nước biển, tộc người thiểu số Đan Lai sống trong Vườn Quốc gia Pù Mát với cuộc sống khó khăn và nhiều hủ tục lạc hậu. Cách đây vài năm, vẫn còn hơn 170 hộ dân sinh sống tại đây và gần như biệt lập với cuộc sống bên ngoài. Với quyết tâm giúp người dân nâng cao điều kiện sống, phát triển kinh tế, xã hội, đồng thời bảo đảm giữ vững trật tự an ninh biên giới, bảo vệ rừng và kết hợp phát triển du lịch sinh thái, các cán bộ, chiến sĩ Bộ đội Biên phòng (BĐBP) tỉnh Nghệ An đã và đang nỗ lực từng ngày thực hiện đề án “Bảo tồn và phát triển bền vững tộc người thiểu số Đan Lai tại bản Búng và bản Cò Phạt, xã Môn Sơn, huyện Con Cuông, tỉnh Nghệ An thuộc vùng lõi Vườn Quốc gia Pù Mát”.

“Sự tích” Đan Lai

Từ Hà Nội, vượt hơn 500km đường, vượt qua những con dốc ngoằn ngoèo, khúc khuỷu, chúng tôi đến Đồn biên phòng Môn Sơn sau đúng một ngày đường.

Trung tá Nguyễn Văn Vượng, Đồn trưởng Đồn biên phòng Môn Sơn (bên phải) thăm, động viên gia đình bà La Thị Chung tại bản Tân Sơn.

Khi biết chúng tôi muốn tìm hiểu về tộc người Đan Lai, Trung tá Nguyễn Văn Vượng, Đồn trưởng Đồn biên phòng Môn Sơn cho biết:

- Tộc người Đan Lai có nguồn gốc từ người Kinh, chủ yếu là dòng họ La. Theo truyền thuyết, vào thế kỷ 16, dòng họ này bị bạo chúa miền Hoa Quân (nay thuộc huyện Thanh Chương, Nghệ An) bắt phải tìm ra 100 cây nứa bằng vàng, một chiếc thuyền chèo liền mái, nếu không sẽ bị thảm sát cả họ. Không thể đáp ứng yêu sách này, dòng họ La gồng gánh nhau trốn chạy lên núi. Họ chạy mãi đến thượng nguồn sông Giăng, nơi không còn nghe thấy tiếng người mới dám dừng chân và bộ tộc Đan Lai ra đời từ đây. Cái tên Đan Lai ghép từ chữ “Đan” nghĩa là tên làng Đan Nhiệm từ thời xưa và chữ “Lai” do cuộc sống của người dân phải tiếp xúc, lai tạp với các dân tộc khác ở miền rừng núi.

Nắm vững địa bàn, nhiều kinh nghiệm bám dân, bám bản, Thượng tá Nguyễn Ngọc Minh, Chính trị viên Đồn biên phòng Môn Sơn khẳng định:

- Sống trong rừng sâu, người Đan Lai trước đây có những hủ tục rất lạc hậu như ngủ cây, ngủ ngồi, hôn nhân cùng huyết thống… Nhằm ổn định và bảo tồn tộc người Đan Lai, năm 2002, tỉnh Nghệ An đã lập dự án định canh, định cư cho người Đan Lai ở hai bản Cửa Rào và Tân Sơn thuộc xã Môn Sơn. Do cuộc sống của người Đan Lai chưa ổn định nên xảy ra tình trạng người dân trở lại vùng cư ngụ ở thượng nguồn sông Giăng (nay là vùng lõi Vườn Quốc gia Pù Mát).

Cuối năm 2006, Thủ tướng Chính phủ ra Quyết định số 280/2006/QĐ-TTg, phê duyệt đề án “Bảo tồn và phát triển bền vững tộc người thiểu số Đan Lai…” với mục đích nâng cao điều kiện sống, phát triển kinh tế, xã hội nhằm bảo tồn và phát triển bền vững tộc người Đan Lai, bảo vệ an ninh biên giới. Và Bộ chỉ huy BĐBP Nghệ An với kinh nghiệm giúp đỡ đồng bào Chứt, lần này lại được giao lập dự án bảo tồn tộc người Đan Lai.

Đưa người Đan Lai hòa nhập với cộng đồng

Cán bộ, chiến sĩ BĐBP Nghệ An phải thực hiện nhiệm vụ vô cùng nặng nề, khó khăn. Việc đầu tiên phải làm là vận động di dời số hộ dân trong tổng số hơn 170 hộ đến các thôn, bản khác. Trao đổi với chúng tôi, Đại tá Hoàng Anh Thắng, Chính ủy BĐBP Nghệ An nói:

- Ban đầu, chúng tôi vận động di dời được 72 hộ, nhưng sau đó ít ngày, các hộ lại trở về nơi ở cũ. Với kinh nghiệm bảo tồn đồng bào Chứt, nắm vững và phân tích kỹ thực tiễn, chúng tôi quyết định làm công tác dân vận trước và tổ chức hai đội công tác về giúp dân. 120 cán bộ, chiến sĩ cắm bản, thực hiện “bốn cùng” với người dân, giúp dân từ những việc nhỏ nhất như sửa nhà, làm đường, làm ruộng, vườn, khám, chữa bệnh, xóa mù chữ, làm thủy điện nhỏ, góp phần xây dựng nếp sống văn hóa…

Mỗi cán bộ, chiến sĩ trong đội công tác được phân công giúp 2-3 hộ dân. Để hoàn thành nhiệm vụ, bộ đội phải thực sự hiểu dân và gắn bó với dân. Thiếu úy Lô Văn Ngoan, Đội phó Đội vận động quần chúng Đồn biên phòng Môn Sơn cho biết:

- Để giúp người dân bảo đảm cuộc sống, chúng tôi không quản ngại vất vả, khó khăn, tận tụy với công việc. Từ những việc tưởng như bình thường nhất như cắt tóc, giặt quần áo, ngủ trong màn… Mỗi việc làm của chúng tôi đều thể hiện tấm lòng và sự đồng cảm với nhân dân. Chính điều đó giúp người dân tin yêu bộ đội và có những chuyển biến tích cực, sau đó mới xây dựng cơ sở, từng bước đưa đồng bào ra nơi ở mới. Hơn 10 hộ đầu tiên về bản mới là những cặp vợ chồng trẻ, khỏe như gia đình các anh: La Văn Ý, La Văn Nam, La Văn Thái, La Văn Bình…

Trong câu chuyện, Đại tá Hoàng Anh Thắng cho biết thêm:

- Mong muốn lớn nhất của BĐBP Nghệ An là giúp người dân ổn định cuộc sống nơi ở mới.

Trăm nghe không bằng một thấy, chúng tôi đến các bản Tân Sơn và Khe Ló (xã Môn Sơn), nơi người Đan Lai di dời. Tại bản Tân Sơn, các ngôi nhà tranh vách nứa được thay thế bằng những ngôi nhà gạch tương đối khang trang, sạch sẽ. Cách xa nơi ở cũ gần 200km, đi vào bản không phải bằng thuyền trên sông Giăng mà là trên đường đã trải nhựa. Khi chúng tôi đến, thanh niên trong bản đều đã đi làm, chỉ có trẻ nhỏ và người già ở nhà. Khi được hỏi về cuộc sống hiện tại và sự giúp đỡ của BĐBP, với giọng tiếng Kinh lơ lớ, bà La Thị Chung tâm sự:

- Cuộc sống của chúng tôi cũng còn gặp nhiều khó khăn, nhưng so với nơi ở cũ thì tốt hơn nhiều lắm. Trẻ em được học hành, người ốm được đi viện… BĐBP giúp đỡ, hướng dẫn cách làm kinh tế nên nhà ai cũng đủ ăn.

Tại bản Khe Ló, gia đình anh Hà Văn Tuấn rất vui khi đón bộ đội đến thăm. Từ khi di dời đến nay, được BĐBP giúp đỡ gia đình anh Tuấn đã xây được nhà, cuộc sống bớt khó khăn. Anh Tuấn kể:

- Được bộ đội giúp đỡ, gia đình tôi đã thoát nghèo, đạt danh hiệu “Gia đình văn hóa” ba năm liền, hai con tôi có điều kiện đi học và đạt kết quả tốt. Chúng tôi nghe và quyết tâm cùng BĐBP vượt khó.

Trong thời gian tới, mục tiêu của BĐBP Nghệ An là phối hợp tuyên truyền, tiếp tục vận động thêm 35 hộ dân về bản Kẻ Tắt và bản Pá Hạ, xã Thạch Ngàn, huyện Con Cuông. BĐBP tỉnh cũng vận động và hướng dẫn người dân làm ruộng trồng lúa nước bảo đảm theo mùa vụ, những nơi có điều kiện đủ nước tưới triển khai làm điểm trồng 2 vụ để người dân tiếp thu kinh nghiệm; triển khai làm nhà tổ công tác kết hợp trạm xá quân dân y tại bản Búng; đề xuất huyện Con Cuông và Vườn Quốc gia Pù Mát cho chủ trương khai thác các loại gỗ tạp tại chỗ vận dụng đóng bàn, ghế, giường, tủ cho một số hộ dân. Đến giai đoạn 2 của dự án (từ tháng 6-2010 đến năm 2012) sẽ rút kinh nghiệm để triển khai các nội dung của đề án đạt hiệu quả cao.

Để bảo tồn và phát triển bền vững tộc người thiểu số Đan Lai, theo các đồng chí lãnh đạo BĐBP tỉnh Nghệ An thì chính BĐBP phải là lực lượng nòng cốt, song muốn công việc đạt hiệu quả cao, cần có sự kết hợp chặt chẽ với chính quyền địa phương.

Đại tá Đinh Ngọc Văn, Chỉ huy trưởng BĐBP Nghệ An khẳng định:

- Không để dân đói là mục tiêu lớn nhất mà BĐBP tỉnh đặt ra để phấn đấu; tiến tới chấm dứt hoàn toàn tư tưởng “nhấp nhổm” trở lại nơi ở cũ của bà con.

Bài và ảnh: NGUYỄN ĐỨC HIẾU