Người trí thức uyên bác - nhà báo sâu sắc, có lương tâm

QĐND - Với Đại tướng Võ Nguyên Giáp, làm báo không chỉ là niềm say mê từ hồi còn trẻ mà ông quan niệm, đó là vũ khí để hoạt động cách mạng. Võ Nguyên Giáp tiếp xúc với báo chí ngay từ lúc 16 tuổi, khi còn là học sinh Trường Quốc học Huế. Ông cùng các bạn hăng hái tìm đọc sách báo yêu nước, sách báo cách mạng; ghi chép các bài báo, bài thơ yêu thích vào sổ tay. Đó là những bài thơ của các cụ Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh kêu gọi đồng bào thức tỉnh, cùng nhau tranh đấu để thoát khỏi cảnh nô lệ nhục nhã; những bài báo công kích chế độ thống trị của bọn thực dân Pháp và ca ngợi tinh thần yêu nước.

Ở nhà trọ, Võ Nguyên Giáp cùng Nguyễn Chí Diểu, Hải Triều... tìm đọc các tờ báo bí mật như tờ Việt Nam Hồn, Người cùng khổ (Le Paria) và các cuốn sách nhỏ ABC về Chủ nghĩa Mác. Trong không khí sôi nổi của cuộc đấu tranh lúc đó, ông thấy cần phải viết báo góp tiếng nói chính nghĩa.

Năm 1929, Võ Nguyên Giáp làm biên tập viên của tờ "Tiếng dân", do cụ Huỳnh Thúc Kháng làm chủ bút. Có điều kiện thuận lợi, ông thử sức, viết đủ các thể loại: Tin tức, bình luận chính trị, phóng sự, ghi nhanh và phụ trách mục "Thế giới thời đàm".

Đại tướng Võ Nguyên Giáp viết báo hồi còn trẻ. Ảnh tư liệu

Tuy tuổi còn trẻ và mới bước vào nghề nhưng Võ Nguyên Giáp đã có những bài viết sắc sảo, có sức thuyết phục người đọc như bài: "29 công ty tư bản có vốn trên một triệu đồng". Nội dung phản ánh thực trạng các công ty đều của bọn thực dân; duy nhất có một công ty của người Việt. Chúng bóc lột nhân dân lao động thậm tệ và chèn ép tư sản dân tộc Việt Nam. Bài báo này bị bọn kiểm duyệt xóa sạch. Để tỏ thái độ phản đối, chủ bút Huỳnh Thúc Kháng để trắng mấy trang báo. Trong thời gian làm báo "Tiếng dân", tinh thần yêu nước, ý thức dân tộc và đạo đức trong sáng, tính cách cương trực, khí tiết trượng phu của cụ Huỳnh, đã ảnh hưởng tới ông trong tác phong, cách làm báo, cách sống và lòng yêu nước, thương dân...

Trong những năm 1936-1939, công việc chính của Võ Nguyên Giáp là dạy học tại Trường Thăng Long, Hà Nội; đồng thời tiếp tục học Trường Luật. Song thời gian này, phần lớn, ông dành để hoạt động báo chí; ý định phải ra một tờ báo để đón lõng thời cơ.

Lúc đó có tờ "Hồn trẻ" của Hướng đạo sinh, vì thua lỗ, phải tạm ngừng xuất bản; sẵn sàng nhượng lại bản quyền. Võ Nguyên Giáp bàn với một số giáo sư Trường Thăng Long, góp tiền, làm cho tờ báo sống lại với nội dung mới mẻ. Ngày 6-6-1936, tờ "Hồn trẻ" tập mới ra đời, với phương châm: "Làm báo khác với làm giàu. Lấy danh nghĩa của nghệ thuật mà lợi dụng cái đẹp buồn bã, âm thầm, yếu ớt, suy vong mà ru ngủ bạn đầu xanh; đó không phải là việc làm của người cầm bút có lương tâm". Và dũng cảm nói lời tâm huyết: "Hồn trẻ do một nhóm người biết ưa hoạt động, phấn đấu tiến thủ, không hề lợi dụng văn chương mà nịnh hót kẻ quyền thế để đưa mình đến cõi giàu sang...". Đây là tờ báo tiếng Việt đầu tiên công khai động viên tinh thần đấu tranh, đòi dân sinh, dân chủ; đòi đại xá chính trị phạm, ủng hộ Mặt trận Bình dân Pháp và tập hợp nguyện vọng của nhân dân Việt Nam, phản ánh với Đoàn điều tra của Chính phủ Mặt trận Bình dân Pháp. Báo được bạn đọc hoan nghênh; có lúc in ra không đủ bán. Học sinh Trường Thăng Long tình nguyện đi bán báo và góp tiền ủng hộ tòa soạn. Báo ra được 5 số thì nhà cầm quyền thực dân Pháp bắt đóng cửa.

Không chịu bó tay, sau đó, Võ Nguyên Giáp đã cùng Nguyễn Thế Rục, một đảng viên Cộng sản ra tờ báo tiếng Pháp Le Travail (Lao động). Ông là phóng viên, biên tập viên chính, viết nhiều đề tài: Cổ vũ Đông Dương đại hội, Mặt trận dân chủ, thời sự quốc tế, đời sống nông dân qua các cuộc đấu tranh đòi ruộng đất ở Cồn Thoi, những cuộc bãi công của thợ mỏ, thợ xẻ, thợ cày... Le Travail ra được 30 số trong 7 tháng thì nhà cầm quyền thực dân Pháp lại ra lệnh đóng cửa. Song tờ này bị cấm thì tờ khác xuất hiện, chiếm lĩnh trận địa dư luận. Ông là cây bút thường xuyên của nhiều tờ báo tiếng Pháp và tiếng Việt như: Rassemblement, En Avant, Notre Voix, Thời thế, Tin tức, Thế giới, Hà thành thời báo, Đời nay, Ngày mới... Do uy tín và năng lực của mình, ngày 24-4-1937, Đại hội báo giới Bắc Kỳ lần thứ nhất, đã bầu Nhà báo Võ Nguyên Giáp làm Chủ tịch; Nhà báo Trần Huy Liệu làm Phó chủ tịch. Như vậy là, tuy tuổi đời còn trẻ nhưng ông đã trở thành nhà báo có tài, có vị thế trong làng báo.

Trong bài "Mười lăm năm làm báo trước Cách mạng Tháng Tám", ông đã nói: "Nghề báo là một nghệ thuật đầy hứng thú. Sau này, khi chuyển qua công tác quân sự, tôi thấy làm một số báo cũng giống như tổ chức một trận đánh hiệp đồng".

Thông tuệ từ thời còn trai trẻ, sau này trở thành Đại tướng, vị Tổng tư lệnh Quân đội nhân dân Việt Nam, ông vẫn là một người thầy, người trí thức đáng kính. Sau cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp thắng lợi, hòa bình lập lại, Trường Đại học Kinh tế quốc dân Việt Nam khóa I (tiền thân của Trường Đại học Kinh tế quốc dân) khai giảng. Trong danh sách các vị giáo sư giảng dạy có: Đại tướng Võ Nguyên Giáp, nhà thơ Tố Hữu, Giáo sư Hoàng Quốc Việt... Thầy Phạm Văn Đồng là Hiệu trưởng danh dự.

Bài giảng đầu tiên của thầy Võ Nguyên Giáp có tiêu đề: "Chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ". Thầy giảng về âm mưu của địch và chủ trương chiến lược của Đảng ta, diễn biến của chiến dịch; đồng thời, nêu rõ nguyên nhân thắng lợi và ý nghĩa của chiến dịch đối với cách mạng Việt Nam và cách mạng giải phóng dân tộc trên toàn thế giới.

Năm 1995, kỷ niệm 40 năm ngày thành lập trường, Đại tướng đến dự và nói chuyện. Trước đông đảo các giáo sư, sinh viên mới, cũ, ông nhấn mạnh:

- Đảng ta coi việc đào tạo nhân tài là một nhiệm vụ rất quan trọng. Có dân trí cao, có nhân tài giỏi tầm cỡ thế giới thì nước Việt Nam mới tiến kịp những nước có nền khoa học tiên tiến; dân ta mới thực sự làm chủ được đất nước mình... Ở nước ta hiện nay, vấn đề trí thức, kiến thức, nhân tài càng trở nên cấp thiết, nhất là trong công cuộc đổi mới. Và như vậy, đó là nhiệm vụ của các trường đại học. Chữ "Đại học nhân dân" có ý nghĩa lớn; vì nhân dân ta sẽ trở thành người làm chủ thực sự trên cơ sở kiến thức đại học, toàn dân ta có trình độ đại học. Đó là tương lai của "Đại học nhân dân".

Năm 2005, vào dịp Đại tướng 95 tuổi thọ, ông vẫn luôn quan tâm đến vấn đề nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài qua việc kỳ họp thứ 7, Quốc hội khóa XI, định thông qua Luật Giáo dục, một văn bản pháp luật trực tiếp liên quan đến quốc sách hàng đầu. Đọc Dự thảo luật, Đại tướng đề nghị chưa thông qua Luật này, vì một số nội dung cơ bản của Luật như: Mục tiêu giáo dục, nguyên lý giáo dục, nội dung chương trình, sách giáo khoa, hệ thống giáo dục quốc dân, trách nhiệm nhà giáo... chưa được thể hiện rõ ràng...

Tiếp thu ý kiến đóng góp của ông, Ủy ban Thẩm tra và Ban soạn thảo đã ngồi với nhau, rà soát lại từng chương, từng điều; chỉnh lý, bổ sung nhiều nội dung mới vào các vấn đề trong Luật. Trước ngày Quốc hội thông qua Luật Giáo dục, cả lãnh đạo Quốc hội, lãnh đạo Chính phủ sang báo cáo kỹ với Đại tướng, những chương, những điều được tiếp thu, sửa đổi, bổ sung. Ông chăm chú lắng nghe; gương mặt vui hẳn lên. Trong buổi làm việc, Đại tướng nhắc ba lần, phải chăm lo sự nghiệp "trồng người" mà sinh thời, Bác Hồ luôn quan tâm. Ông thân tình nhìn mọi người, nói:

- Trong Luật phải xác định thật rõ mục tiêu giáo dục, nguyên lý giáo dục để từ đó, xây dựng chương trình, lựa chọn phương pháp giảng dạy khoa học, hình thành các bộ sách giáo khoa mẫu mực, ổn định... Và điều quan trọng nhất là phải chăm lo đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ nhà giáo. Đây là khâu quyết định chất lượng giáo dục. Các đồng chí đã tiếp thu, chỉnh lý như thế thì tôi yên tâm.

Những năm tháng là Phó chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng, phụ trách giáo dục, khoa học-kỹ thuật, Đại tướng dành nhiều thời gian thăm và làm việc với các học viện, nhà trường và tiếp xúc với thầy giáo, cô giáo, học sinh, sinh viên. Ông đến thăm các cơ sở đào tạo, nghiên cứu khoa học của Học viện Kỹ thuật quân sự; thăm nơi ăn, ở, sinh hoạt, học tập của học viên. Đại tướng dành thời gian nói chuyện với 500 cán bộ, giáo viên và học viên của học viện; giọng nói gần gũi, thân thiết với đồng đội, như người cha, người bác, người ông trong gia đình... Qua đó, ai nấy đều hiểu được chiến lược giáo dục Việt Nam trong thời kỳ đổi mới, nhằm khơi dậy sức mạnh của dân tộc và thời đại, để đưa đất nước ta tiến lên ngang tầm với các nước trên thế giới, xứng đáng là con em một dân tộc anh hùng, xứng đáng là cháu con của Chủ tịch Hồ Chí Minh...

Đại tướng Võ Nguyên Giáp không chỉ quan tâm tới sự phát triển khoa học giáo dục và hàng ngũ trí thức ở trong nước mà còn rất trân trọng những người trí thức Việt Nam ở nước ngoài. Giáo sư Bùi Trọng Liễu, sinh năm 1934 tại Ninh Bình. Ông du học ở Pháp từ năm 1950; là Tiến sĩ toán học, giảng dạy ở Đại học Paris và Đại học Lille. Ông có uy tín lớn về khoa học; đồng thời tích cực hoạt động trong Hội người Việt Nam tại Pháp, từng là Chủ tịch Hiệp hội Khoa học kỹ thuật.

Từ năm 1970 đến năm 1981, 5 lần ông được ta mời về nước thuyết trình khoa học; tham gia góp ý kiến với Nhà nước về chính sách phát triển khoa học kỹ thuật. Năm 1981, theo lời mời của Đại tướng Võ Nguyên Giáp, đang là Phó chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng, Đoàn trí thức ở Pháp về nước, do ông làm trưởng đoàn, cùng với 4 nhà khoa học khác là: Nguyễn Quang Tiến, chuyên gia cao cấp về dầu khí; Phan Thị Anh Thư, Tiến sĩ khoa học; Tạ Trung Quốc, bác sĩ dược khoa và Nguyễn Đình Khánh, đại diện khoa học xã hội. Đoàn làm việc với nhiều cơ quan chức năng; đặc biệt, làm việc với Đại tướng Võ Nguyên Giáp, trình bày những ý kiến về chính sách khoa học kỹ thuật của đất nước, đặt cơ sở cho việc đóng góp chuyên môn có năng suất, có hiệu quả của đội ngũ trí thức Việt Nam ở nước ngoài đối với Tổ quốc.

Nhân kỷ niệm 50 năm, Ngày toàn quốc kháng chiến, Giáo sư Bùi Trọng Liễu đã làm một bài thơ theo thể lục bát rồi tự dịch ra chữ Hán. Ông nhờ Giáo sư Hoàng Xuân Hãn khắc lên bia đá bằng chữ Việt và chữ Hán, gửi về kính tặng Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Bài thơ như sau:

Trời Nam đâu được mấy ai/ Thư sinh mà lại sẵn tài lược thao/ Ra quân dưới ngọn cờ đào/Điện Biên sấm sét thuở nào còn vang/ Sao vàng chói lọi hào quang/ Mùa xuân toàn thắng, Sử vàng ghi công/ Từ xa nâng chén rượu hồng/ Mừng rằng: Hậu thế sẽ trông gương này

Nhận được bài thơ khắc trên bia đá, Đại tướng viết thiệp cảm ơn tình cảm thân thiết của Giáo sư Bùi Trọng Liễu và gửi tặng ông mấy cuốn sách nổi tiếng: "Đường tới Điện Biên Phủ", "Tổng hành dinh trong mùa xuân toàn thắng", "Tư tưởng Hồ Chí Minh và con đường cách mạng Việt Nam"...

Qua quan hệ gắn bó, thân thiết với Giáo sư Bùi Trọng Liễu, ta hiểu thêm tinh thần, thái độ trân trọng của Đại tướng đối với trí thức Việt kiều ở Pháp, nói riêng và đối với trí thức, nói chung...