QĐND Online - Giữa lúc cả làng không còn một lò gốm đỏ lửa thì một cựu chiến binh đã mạnh dạn đứng lên mở một hợp tác xã gốm, thổi lại những ngọn lửa cho gốm, nối nghiệp cha ông. Đó là Trịnh Đắc Tân, người dám đem cả cuộc đời để đổi lấy thương hiệu gốm Thổ Hà.

Một trung tâm gốm  suýt rơi vào lãng quên

Nằm ven sông Cầu, làng gốm Thổ Hà thuộc xã Vân Hà, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang, xưa kia từng là một trong 3 trung tâm gốm nổi tiếng của miền Bắc (cùng với gốm Bát Tràng và Phù Lãng). Đến Thổ Hà ngày nay, các vị bô lão trong làng vẫn còn kể cho con cháu nghe về câu chuyện ông tổ nghề gốm Đào Trí Tiến. Vào thế kỉ XIV, trên đường đi sứ sang Trung Quốc, ông đã học được nghề làm gốm và về truyền lại cho dân làng.

Gốm Thổ Hà trước khi được đưa vào lò.

Sản phẩm gốm Thổ Hà có thời đã nổi danh khắp thiên hạ. Bến sông Thổ Hà từng là nơi thuyền bè từ các nơi đổ về mua gốm. Một vị cao niên trong làng tâm sự: “Nghề gốm vốn là niềm tự hào của dân làng chúng tôi, từ lúc có nghề đến đầu những năm 80 của thế kỷ XX, cả làng chỉ sống bằng nghề gốm. Nhờ gốm mà cuộc sống của người dân nơi đây đủ đầy hơn hẳn những nơi khác”.

Thế nhưng, đặt chân đến Thổ Hà bây giờ, người ta không thể nhận ra nơi đây từng là một làng nghề gốm truyền thống, chỉ thấy nhà nhà làm bánh đa và chăn nuôi lợn. Dấu tích để lại cho làng nghề này là những bức tường bằng tiểu, sành rêu phong, cũ kỹ. May thay, một dấu tích “sống” còn sót lại của gốm Thổ Hà đó là HTX gốm sành Đồng Tâm, “sừng sững” nằm ngay cạnh ngôi đình Thổ Hà cổ kính.

Con đường nối nghiệp cha ông

Sinh ra và lớn lên trong một gia đình có nghề làm gốm truyền thống, ông Tân có lòng “say” gốm từ nhỏ. Đã bước sang tuổi 55, nhưng ông vẫn nhớ nguyên lời dạy của ông ngoại: “Làm gốm là nghề được truyền từ bao đời nay, đó là cái gốc của Thổ Hà, cháu phải biết trân trọng mà giữ lấy”.

Xuất ngũ năm 1978, ông Tân muốn nối nghiệp cha ông nhưng vì cuộc sống mưu sinh ông phải trải đủ thứ nghề từ làm hoá chất đến thợ cơ khí. Đây cũng là thời gian ông chứng kiến cảnh làm gốm của làng ngày một suy yếu, đồ nhựa tràn ngập, gốm Thổ Hà mất dần đi chỗ đứng trên thị trường.

 Đến năm 1983, các HTX gốm Thổ Hà lần lượt bị giải thể. Các cụ trong làng “tiếc” nghề, đứng ra mở hai lò gốm riêng nhưng “tuổi thọ” cũng chẳng được bao lâu, đành phải tắt lửa. Trong hoàn cảnh ấy, ông Tân vẫn đau đáu trong mình ý chí phục dựng nghề gốm truyền thống.

Ông Tân trăn trở trước những sản phẩm gốm của mình.

Năm 1994, ông bắt đầu tích luỹ kiến thức nghề gốm cho mình bằng cách học từ những nghệ nhân cao niên có tay nghề trong làng. Ông học từ chính những sản phẩm của gốm Thổ Hà, những nơi nào còn lưu giữ được những kiệt tác gốm Thổ Hà, ông mò đến xem cho bằng được.

Đến năm 2005, ông và một số bạn cùng chí hướng tập kết nguyên vật liệu, xin giấy phép chuẩn bị mở HTX gốm. Việc làm ấy từng trở thành “sự kiện” lớn của làng Thổ Hà, người thì mừng vì đến bây giờ lại được thấy gốm làng đỏ lửa, kẻ thì lo vì làm gốm trong thời buổi kinh tế thị trường này khó mà sống được.

Nhưng ông Tân quan niệm: “Cả đời tôi chỉ mong gây dựng lại thương hiệu gốm Thổ Hà bằng năm phần mười trước kia là mãn nguyện lắm rồi”. Vì vậy ông quyết chí làm sống lại gốm Thổ Hà, mặc cho dân làng bàn tán, người nhà can ngăn.

Tháng 6 năm 2006, HTX gốm sành Đồng Tâm, cơ sở sản xuất gốm duy nhất của Thổ Hà ra đời. “Thị trường gốm Thổ Hà bị gián đoạn nhiều năm nay nên HTX gốm đi lên từ con số không. Lúc mới thành lập, bao nhiêu khó khăn đổ dồn về”, ông Tân cho biết. Bỏ nghề đã lâu năm, các bô lão trong làng cũng không khỏi bỡ ngỡ khi trở lại với nghề. Thêm vào đó là vốn, mặt bằng mở xưởng…

“Ngày xưa cả làng làm gốm, chỉ cần bước ra ngoài đường thôi là nghe chuyện về gốm, người người học hỏi lẫn nhau. Còn bây giờ, mình tự làm và tự đúc rút kinh nghiệm. Các cụ cao tuổi có tay nghề lần lượt mất đi mang theo cả kỹ thuật làm gốm, mà làm gốm Thổ Hà đâu phải chuyện dễ dàng gì”, ông Tân tiếc nuối.

Để nung gốm Thổ Hà, các “sư lò” phải nâng dần nhiệt độ từ thấp đến cao, thời gian nung gốm kéo dài tới 7 ngày, 7 đêm và để cho gốm nguội cũng kéo dài một tuần. Chỉ cần chuyển từ loại củi này sang loại củi khác thôi cũng có thể làm cho cả mẻ gốm bị hỏng. Kỳ công là vậy, nhưng khi đạt được thì gốm Thổ Hà thực sự là sản phẩm kết tinh từ lửa và đất. Gốm có màu nâu sẫm, thâm tím đanh mặt, gõ trên gốm tiếng kêu coong coong như thép, mảnh gốm có cạnh sắc như dao, đựng chất lỏng không bao giờ thấm qua, đựng chất rắn đậy chặt không bao giờ ẩm mốc.

Bảy năm làm gốm, ông Tân chứng kiến nhiều mẻ gốm hỏng, đó là những trăn trở, đồng thời là những bài học kinh nghiệm quí giá cho bản thân. Bảy năm, khoảng thời gian không dài, nhưng cũng đủ cho những trải nghiệm và tên tuổi cho gốm. Đến nay, khách hàng nhiều nơi đã biết đến gốm Thổ Hà và tìm đến tận nơi để đặt hàng mang về tiêu thụ ở Hà Nội, Nam Định, Hải Phòng…

Hiện tại, HTX gốm có 15 thợ phụ, họ đang miệt mài, tâm huyết vừa làm, vừa tích luỹ cho mình những bí truyền trong sản xuất gốm. Nhiều sản phẩm: bát hương tạo hình cánh hoa sen, tiểu quách có mái che, bộ trang trí trụ cổng có gắn đèn, chậu cảnh các loại… được nhiều chuyên gia đánh giá cao.

Ông Tân có một niềm tin mãnh liệt vào sự phát triển của gốm Thổ Hà. Niềm tin ấy dựa trên vẻ đẹp mộc mạc, chất phác của dòng gốm quê ông. “Tôi đem cả cuộc đời mình để lấy lại thương hiệu gốm Thổ Hà”, ông Tân tâm huyết.

Bài và ảnh: Kim Thoa - Văn Phú