Đây từng là vùng chiến địa rất ác liệt, thống kê cho thấy, thời ấy, mỗi người dân phải hứng chịu 8 tấn bom, đạn từ máy bay và tàu chiến quân đội Mỹ. Năm 1965, để tồn tại và chiến đấu, đồng thời tiếp tế cho đảo Cồn Cỏ ở ngoài xa cách bờ 18 hải lý, luôn bị bao vây, phong tỏa, người dân Vịnh Mốc phải đào địa đạo, chui sâu vào dưới lòng đất hàng chục mét, bám trụ, chiến đấu bảo vệ quê hương.
Vẻ đẹp hoang sơ ở bờ biển huyện Vĩnh Linh, tỉnh Quảng Trị.
Địa đạo Vịnh Mốc giờ đây là di tích lịch sử-văn hóa đặc biệt cấp quốc gia, là một điểm đến trong tour du lịch “Khu phi quân sự-DMZ” rất được ưa chuộng. Và Vịnh Mốc còn là một làng chài nhỏ sống bằng nghề đi biển lâu đời. Chị Trần Thị Với, vợ của ngư dân Hồ Ngọc Hồng nói rằng, chồng chị hôm nay đi dự đám cưới nhà bà con xa, không ở nhà để tiếp chuyện chúng tôi được. Chị Với kể, nguồn sống của gia đình đều phụ thuộc vào thu nhập từ các chuyến đi biển của chồng. Thuyền máy nhỏ, chỉ đi lộng, đánh bắt gần bờ, mỗi thuyền hai bạn chài nương tựa, dựa lưng vào nhau trong bao nhiêu năm qua mà sống, mờ sáng thì ra biển, chiều tối thì về, hôm nào “trúng” tiền bán tôm, cá được hơn 1 triệu đồng, thường thì vài trăm nghìn đồng, có hôm chỉ vài chục nghìn đồng... Hôm đầu tiên thấy cá chết trôi dạt vào bờ, cả làng ra xem, cầm trên con tay con cá mú, cá trôi, cá hồng... đã chết mà không hiểu tại sao? Mấy hôm sau nữa, xác cá càng dạt vào nhiều hơn, chị Với cùng chồng cứ đi tới đi lui trên bãi biển lòng dạ bồn chồn, đau xót... Chị Với nói rằng, những ngày sau đó, trên loa truyền thanh của xóm phát đi các bản tin cho hay đó là sự cố môi trường và các cấp chính quyền đang tìm hiểu nguyên nhân để có biện pháp khắc phục, vợ chồng chị cũng như dân làng rất tin tưởng và chờ đợi...
Chị Với trở lại công việc hằng ngày bán nước giải khát ở điểm du lịch Địa đạo Vịnh Mốc. Trong khi chúng tôi trò chuyện cùng chị Với thì có đoàn khách du lịch Thái Lan bước vào. Bà Chupen Chatnukrop, du khách trong đoàn nói với chúng tôi rằng, qua các hãng tin quốc tế, bà có biết bờ biển miền Trung Việt Nam đang xảy ra sự cố môi trường, nhưng bà và gia đình vẫn chọn đi du lịch tới đây. Bà Chupen Chatnukrop cho chúng tôi biết, trên thế giới, hiện tượng cá chết hàng loạt vẫn thường xảy ra. Ngay tại Thái Lan, tháng 3-2016 cũng xảy ra hiện tượng cá chết dạt lên bờ bãi biển Ta Kuan, Rayong. Trên thế giới, có vụ cá chết đã từ rất lâu, hàng chục năm nay nhưng đến bây giờ người ta vẫn chưa tìm ra nguyên nhân. Vì vậy, sự cố môi trường ở miền Trung Việt Nam với việc cá chết hàng loạt dạt vào bờ biển chưa tìm được nguyên nhân cũng là điều không có gì khác thường quá. “Qua các bản tin, tôi thấy rằng Chính phủ Việt Nam đã làm những công việc cần thiết để ứng phó với sự cố này. Tôi cũng rất tin, Chính phủ Việt Nam sẽ tìm ra nguyên nhân trong thời gian nhanh nhất!”, bà Chupen Chatnukrop nói rồi nở nụ cười...
Khách đi tour DMZ tại Địa đạo Vịnh Mốc.
Rời Vịnh Mốc, chúng tôi về thị trấn Cửa Tùng. Đây là một bãi tắm từng được mệnh danh là “Nữ hoàng của các bãi tắm”. Xưa, ở đây từng tồn tại hàng loạt biệt thự nghỉ dưỡng của vua, quan triều đình nhà Nguyễn, quan chức thực dân Pháp... Song chiến tranh đã hủy diệt tất cả. Thượng tá, cựu chiến binh Trần Biên tiếp chúng tôi trong khu vườn xanh mướt những cây tiêu, cây chè. Gia đình ông đã sống hàng chục năm nay trên bờ biển Cửa Tùng. Ông nói rằng, những ngày qua, ông đã rất chờ đợi thông tin về sự kiện cá chết đăng tải trên Báo Quân đội nhân dân. Vì thế, khi báo đăng bài chuyên luận “Không được lợi dụng sự cố môi trường để xuyên tạc, kích động, gây rối" và cùng với đó là loạt bài viết về thực tế trên các bờ biển miền Trung, ông rất mừng. Hằng ngày, cuối mỗi chiều, sau khi nhân viên bưu điện đưa báo đến, ông đọc nhanh, tóm tắt thông tin có liên quan về sự cố cá chết, rồi đến trò chuyện, chia sẻ cùng bà con hàng xóm, những người trong tổ hưu trí. Cựu chiến binh Trần Biên tâm sự: “Biển là không gian sống không thể thiếu, biển nuôi sống chúng ta, bảo vệ chúng ta và là tương lai của chúng ta. Ngư dân Việt Nam hàng nghìn năm nay đã chung thủy với biển, cho dù có xảy ra điều gì thì ngư dân cũng không thể tách rời, dứt bỏ biển cả. Bởi vậy, trong những ngày này, bà con ngư dân cần đoàn kết, sát cánh bên Đảng, Chính phủ, cùng chung tay chia sẻ khó khăn, khắc phục hậu quả. Hãy cứ xem sự cố môi trường như là một tai nạn. Nhưng nhất định nó sẽ qua. Rồi một ngày sắp tới, sau khi mọi điều được làm sáng tỏ, nguyên nhân cá chết sẽ được công bố công khai, hậu quả môi trường được xử lý triệt để, ngư dân lại ra khơi vào lộng, yên tâm bám biển, khai thác hải sản và góp sức bảo vệ chủ quyền biển, đảo của Tổ quốc”.
Sát cạnh nhà cựu chiến binh Trần Biên là nhà ngư dân Lê Văn Đương. Ông Đương từng là bộ đội hải quân, năm 1984, ông xuất ngũ, trở lại làm một ngư dân tài giỏi. Biển cả đã cho ông sản vật để sống và nuôi bốn đứa con ăn học, có nghề có nghiệp. Cách đây mười năm, ông bị một tai nạn trong một chuyến đi biển, từ đó không đi biển được nữa... Vậy mà, khi chúng tôi đến thăm, thấy ông Đương đang lần giở từng hộp lưỡi câu, từng cuộn dây cước và chiếc kính lặn cất giữ trong một cái thùng gỗ cũ... Một phóng viên trong chúng tôi vốn là người quen cũ của ông, hỏi:
- Bác lại định đi biển nữa sao?
Ông Đương ngẩng mặt lên nhìn chúng tôi, nói giọng run run:
- Tui nhớ biển quá chú ạ, tui lại thèm ra biển, thèm lao vào lòng biển... Chú có biết không, những rặng san hô đỏ ở gần đảo Cồn Cỏ, tui vẫn nhớ lắm, đẹp tuyệt trần....
Ông Đương cũng chia sẻ với chúng tôi nhiều chuyện về biển và người nơi đây. Theo ông, biển và người dân Vĩnh Linh nói riêng, Quảng Trị nói chung đã từng vượt qua nhiều thử thách, thế nên chuyện cá chết cho dù không phải là chuyện nhỏ, nhưng cũng chẳng coi là chuyện đại sự. Với mỗi gia đình ngư dân, tiểu thương... sống bằng nghề đi biển hoặc dịch vụ biển thì rất khó khăn nhưng không có nghĩa là không thể vượt qua. Chính phủ đã rất sốt sắng, quan tâm hỗ trợ bà con, lại mời các chuyên gia nước ngoài cùng các nhà khoa học Việt Nam nghiên cứu xác định nguyên nhân cá chết chính xác để có biện pháp xử lý. Chắc chắn biển sẽ nhanh bình yên trở lại. Chuyện lớn hơn lúc này mà nhân dân đang quan tâm, gửi gắm là cuộc bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội đồng nhân dân các cấp. "Cựu chiến binh chúng tôi là những người rất thấm thía giá trị của hòa bình, ổn định chính trị, nên thường xuyên trò chuyện với nhau thống nhất nhận thức và hành động, giáo dục con cháu, kịp thời trao đổi, góp ý với các chấp chính quyền để mọi việc diễn ra tốt đẹp”, ông Đương nâng cốc chè xanh vàng óng quả quyết với chúng tôi như vậy.
Bài và ảnh: XUÂN HÙNG - HOÀI QUÂN