Làng Đông Cứu - Nơi thêu khăn chầu, áo ngự nức tiếng Hà thành

Nằm bên hữu ngạn của sông Nhuệ, làng Đông Cứu vẫn mang vẻ êm đềm và thanh bình như bao làng quê khác. Xưa kia, Đông Cứu thuộc Ngũ Xá cùng với các làng Đông Gia, Bình Lăng, Quất Động đều có chung một tổ nghề thêu là Tiến sĩ Lê Công Hành. Sau khi đã học kỹ thuật thêu ở phương Bắc, ông tổ nghề thêu đã truyền cho mỗi làng một kỹ thuật riêng, trong đó phải kể đến thêu “khăn chầu, áo ngự” của làng Đông Cứu. 

Thợ thêu cũng là họa sĩ

Ông Nguyễn Thế Du (Chủ tịch Hội nghề thêu truyền thống Đông Cứu) sinh ra trong một gia đình có nhiều đời làm nghề thêu khăn chầu, áo ngự và cũng là một trong số ít người trong làng có khả năng vẽ, thiết kế áo cho những sản phẩm thêu khăn áo truyền thống. 

Bảo tồn và phát huy nghề thêu cổ là mong ước và tâm huyết của nhiều nghệ nhân làng Đông Cứu.

Thiết kế mẫu cho một bộ trang phục của các vị thánh hay thánh mẫu là công đoạn đầu tiên trước khi bước vào những công đoạn phức tạp sau đó. Người thợ cũng như người họa sĩ, muốn cho ra những bộ trang phục đúng tín ngưỡng, quy chuẩn dân gian thì cũng phải am hiểu lịch sử và tín ngưỡng của hầu thánh, đã có từ hàng ngàn năm nay. 

Ông chia sẻ: “Với các ông Hoàng thì sử dụng biểu tượng của rồng, trang phục của thánh mẫu thì có biểu tượng của phượng. Các vị Thánh trong tín ngưỡng thờ Mẫu ngự trị, cai quản khắp được phân chia trong Tứ phủ (bốn miền) tương ứng với bốn màu tượng trưng: Thiên phủ (miền trời) - màu đỏ; Nhạc phủ (thượng ngàn - miền rừng núi) - màu xanh; Thoải phủ (miền sông nước) - màu trắng và Địa phủ (miền đất đai, đồng bằng) - màu vàng. Theo thứ tự trong thần điện, không kể hàng Thánh Mẫu (không mở khăn khi hầu), các vị Thánh hay giáng đồng phân chia các hàng cơ bản: Quan lớn, Chầu Bà, Ông Hoàng, Thánh Cô, Thánh Cậu”.

Sau khi việc vẽ mẫu được hoàn thiện, người thợ thêu tiến hành in mẫu lên tấm vải một cách chi tiết theo quy tắc ngàn năm của ông cha để lại. Trong quá trình in họa tiết, dẫu in theo chuẩn mực có sẵn thì người thợ vẫn phải vận dụng sự sáng tạo của mình để các hình khối được phối hợp một cách hài hòa. Tấm vải sau khi in mẫu sẽ được chuyển đến tay người thợ thêu, trang trí tạo ra hình dáng, thần thái của linh vật.

Người thợ may, thợ thêu ở Đông Cứu ngày đêm miệt mài tạo nên những trang phục với cách hiểu cách cảm khác nhau, với tay nghề và phần việc cũng khác nhau nhưng có một điểm chung là họ vô cùng say mê, tâm huyết và cùng gửi vào đó một đức tin.

Rồng, phượng uyển chuyển trên gấm vóc

Trên con ngõ đường trục chính dẫn vào làng Đông Cứu có nhiều biển hiệu để xưởng may thêu và bán mặt hàng khăn chầu áo ngự nhưng lớn nhất vẫn là xưởng chị Phạm Thanh Loan. 

Chị Loan cho biết: “Nghề thêu có ở nhiều nơi, nhưng đạt đến trình độ tinh xảo và nghệ thuật điêu luyện trong mỗi khăn chầu, áo ngự thì chỉ có ở làng thêu Đông Cứu. Kỹ thuật thêu khăn chầu, áo ngự ngày xưa ở Đông Cứu cũng khá đơn giản chỉ dùng 5 màu chỉ (vàng, đỏ, tím, xanh, lục). Khi nghề thêu phát triển và kỹ thuật thêu ngày càng tinh tế, khéo léo hơn có thêu trắng, thêu màu nổi, thêu cuốn và thêm kim tuyến”.

Rồng uốn lượn trong bộ trang phục của quan đệ nhị (màu xanh), quan đệ nhất (màu đỏ) được thêu tỉ mỉ, từng chi tiết nổi bật trên tấm lụa.

Các sản phẩm của khăn chầu, áo ngự cũng được thay đổi theo năm tháng để phù hợp với nhu cầu và sự phát triển của xã hội. Ngày trước chỉ có những tấm vải thô mộc, thêm màu sắc cơ bản nhưng ngày nay chất liệu đã được đổi thành gấm, vóc. 

Người thợ thêu khăn áo hầu đồng cũng không khác là bao so với công việc của một người nghệ sĩ dân gian. Chỉ bằng những dụng cụ đơn giản như cây kim, sợi chỉ màu… những tác phẩm với biểu tượng nghi lễ truyền thống trong đạo mẫu hiện lên một cách sinh động, rồng phượng như đang uyển chuyển trên gấm vóc. 

Theo quan niệm của người xưa có 36 giá đồng, tương ứng với 36 vị thánh bảo vệ, che chở cho người dân, 36 bộ trang phục khác nhau quy định cho từng giá đồng. Mỗi bộ trang phục đều rất phong phú nhưng phải tuân theo quy tắc về màu sắc, phục sức đi kèm. 

“Trang phục của các giá chầu bà thường rất đẹp vì đó là hóa thân của các mẫu. Quan phục của các giá quan lớn, quan hoàng lại vô cùng uy nghi tựa như trang phục của các vị quan trong triều đại phong kiến. Ngoài trang phục thì các loại trang sức đi kèm như quạt, khăn đội đầu, mũ, hài cũng được gia công rất tinh xảo có thể nhắc đến như thẻ bài dùng trong các giá quan, giá hoàng; các loại vòng cài khăn dùng trong các giá cô, trang sức được chế tác từ bạc hay đá màu rất cầu kỳ”, chị Loan chia sẻ. 

Áo khăn hoàn thiện, sặc sỡ màu sắc bay bổng. Bay trong giá người về ngự, bay trong uy linh của quan, trong nét đẹp của chúa của chầu.

Có thể thấy, yếu tố tạo nên một buổi hầu đồng thánh thành công không thể thiếu trang phục hầu đồng. Những bộ trang phục không chỉ giới thiệu cho người xem biết về hình tượng giá đồng mà còn là hình tượng văn hóa thêu truyền thống được đúc kết từ nhiều thế hệ của người Việt. 

Bài và ảnh: HỒNG PHÚC