Huyền thoại mới về dòng sông Cả

Công trường xây dựng Nhà máy thủy điện Khe Bố đầu năm 2009.

Giáp Tết Nguyên đán Kỷ Sửu, tôi theo đoàn công tác của Công ty trách nhiệm hữu hạn Nhà nước một thành viên Đầu tư xây lắp và Thương mại 36 (quen gọi là Công ty 36) thuộc Tổng công ty Thành An-Tổng cục Hậu cần đến nơi đơn vị đang thi công ở huyện Tương Dương (Nghệ An). Theo số liệu thống kê thì Tương Dương là huyện có diện tích lớn nhất của tỉnh Nghệ An mà Nghệ An lại là tỉnh có diện tích lớn nhất nước. Đồng chí Lương Thanh Hải, Chủ tịch UBND huyện Tương Dương cho biết: Diện tích tự nhiên của Tương Dương là 2.806,36km² (chiếm 17% diện tích toàn tỉnh). Như vậy, nếu chỉ tính về diện tích thì huyện Tương Dương lớn gấp hơn 3 lần tỉnh Hưng Yên, gần 3,5 lần tỉnh Bắc Ninh, gần gấp đôi diện tích của tỉnh Thái Bình. Tương Dương là nơi con sông Cả chảy vào đất Việt. Sông Cả còn có tên là Ngàn Cả chảy từ nước Lào anh em là sông lớn nhất của khu vực Bắc miền Trung. Theo đồng chí Chủ tịch UBND huyện Tương Dương thì tiếng Cả vừa hàm nghĩa là "lớn", vừa có hàm nghĩa là "mẹ", mẹ của những con sông nhỏ đổ về như Nậm Nơm, Nậm Mô...

Sông Cả có khá nhiều huyền thoại về tên gọi cũng như các địa danh gắn bó với dòng sông này. Vào mùa lũ, nước sông cuồn cuộn chảy gây biết bao thảm họa cho nhân dân hai bên bờ. Tôi đã được chứng kiến đợt lũ lịch sử vào tháng 11 năm 2007 do ảnh hưởng của bão số 5, lũ thượng nguồn sông Cả, sông Hiếu dâng cao làm các tỉnh phía tây của Nghệ An bị thiệt hại nghiêm trọng cả người và của. Lúc đó, phương tiện chuyên dùng trong ứng cứu lũ là xe lội nước cũng không đi được. Tôi may mắn được một người dân cho mượn con trâu để cưỡi qua đoạn đường bùn ngập đến gần lưng trâu, nhờ vậy mà tôi đã trở thành nhà báo đầu tiên có mặt tại “rốn lũ” lúc ấy. Nay vết tích của trận lụt lịch sử ấy vẫn còn.

“Dòng sông Cả hung dữ sắp được thuần hóa”-Chủ tịch UBND huyện Tương Dương Lương Thanh Hải khẳng định với tôi như vậy. Anh hồ hởi báo tin cho tôi hai bậc thang quan trọng nhất của dòng sông này là Bản Vẽ và Khe Bố đã được ngăn thành công để làm thủy điện. Ngoài việc cung cấp điện cho hệ thống lưới điện quốc gia, hai công trình này còn góp phần quan trọng cắt lũ ở thượng lưu. Đồng thời, sẽ góp phần điều tiết tưới tiêu và khắc phục tình trạng thiếu nước và đẩy mặn diễn ra trên diện rộng ở hạ lưu. Hai nhà máy thủy điện trên sông Cả còn góp phần cải tạo môi trường, sinh thái tại khu vực. Việc xây dựng các công trình thủy điện sẽ thu hút đáng kể lực lượng lao động, tạo việc làm cho đồng bào các dân tộc... Cùng với việc trồng rừng và bảo vệ rừng đầu nguồn, khi hai hồ lớn hình thành để tích nước phát điện, việc chống lũ ở vùng hạ lưu sông Cả sẽ cơ bản được giải quyết. “Chiến công đầu trị thủy sông Cả thuộc về các anh bộ đội ở Công ty 36”-Chủ tịch UBND huyện Tương Dương nhấn mạnh.

Làm việc với Công ty 36, chúng tôi thật bất ngờ, khi nghe đồng chí Giám đốc Công ty-Đại tá Nguyễn Đăng Giáp nói rằng, Công ty 36 đến với nghề "làm thủy điện" thật tình cờ. Cách đây mấy năm, Công ty vừa mới “lột xác” từ một xí nghiệp thuộc loại khó khăn nhất của Tổng công ty Thành An. Tuy nợ nần đã trả được gần hết, nhưng thương hiệu Công ty hồi ấy vẫn “chưa đâu vào đâu”. Nghe nói ở Tương Dương có công trình thủy điện Bản Vẽ, Giám đốc Công ty vào tìm hiểu và thuyết phục được chủ đầu tư cho làm hạng mục cửa nhận nước tại công trình này. Lúc bấy giờ, nhiều người còn cho rằng, “Giám đốc liều quá”, vì Công ty 36 chỉ quen xây dựng nhà cửa, đã ai biết “mô tê” gì về thủy điện? Mặt khác, Bản Vẽ là công trình thủy điện lớn nhất khu vực Bắc miền Trung với công suất 360MW. Thế nhưng, bằng ý chí quyết tâm của người chiến sĩ, cộng với sự đầu tư đúng mức, cả bên A (chủ đầu tư), bên B (tổng thầu) đều hài lòng với “ông B phụ là một doanh nghiệp quân đội”.

Một cán bộ trong ngành điện đã nói với chúng tôi: Gói thầu cửa nhận nước không hề "dễ ăn"! Gọi là "cửa" nhưng đây thực chất là một tòa tháp có cao độ đỉnh 206 mét, gồm gần 34.000m³bê tông, là nơi lắp đặt hệ thống đường ống chui ngầm trong lòng núi hơn 650 mét. Để có thể hoàn thành đúng tiến độ hạng mục quan trọng này, Đảng ủy Công ty 36 đã quyết định điều hẳn một Phó giám đốc Công ty-Thượng tá kỹ sư Nguyễn Văn Hùng “mang” một xí nghiệp "quả đấm thép" rời Hà Nội vào Bản Vẽ và thi công liên tục cả những ngày lễ, Tết. Dường như Thủy thần, Hà Bá ở sông Cả đã cảm thông với sự hy sinh vất vả của những người lính làm thủy điện nên đã tạo điều kiện cho đơn vị thi công “thuận buồm xuôi gió”. Hạng mục công trình cửa nhận nước của thủy điện Bản Vẽ đã thành công đến bất ngờ, được cả bên A và bên “B tổng” khen ngợi. Cuối năm 2007, Công ty 36 lại được chủ đầu tư tin tưởng giao thêm cho việc thi công đập tràn và cho đến thời điểm này, cả về tiến độ và chất lượng của đập tràn thủy điện Bản Vẽ đều đáp ứng được yêu cầu khắt khe của chủ đầu tư.

Không chỉ có thi công tốt các hạng mục ở thủy điện Bản Vẽ mà tại công trình trọng điểm này, Công ty 36 còn làm tốt công tác cứu hộ cứu nạn khi tại công trường khai thác đá phục vụ công trình do một doanh nghiệp ngoài quân đội xảy ra sự cố chôn vùi công nhân. Thượng tá kỹ sư Nguyễn Văn Hùng nhớ lại thời điểm đó, cả đơn vị của anh đã phải huy động hết năng lực hiện có, thức suốt mấy đêm liền để tập trung cho việc cứu hộ, cứu nạn.

Sau kỳ “sát hạch” ở thủy điện Bản Vẽ, cuối năm 2007, Công ty 36 đã thầu thi công công trình thủy điện Khe Bố cũng tại dòng sông Cả với công suất lắp máy là 100MW, tổng vốn đầu tư gần2.500 tỉ đồng. Ở công trình này, Công ty 36 không phải chỉ làm một số hạng mục như tại Bản Vẽ mà "ôm" vai trò tổng thầu. Đây là điều gây nhiều mối nghi ngờ của các doanh nghiệp và cơ quan trong và ngoài ngành Điện. Bởi lẽ trong lịch sử ngành thủy điện ở nước ta, hiếm có một doanh nghiệp nào làm gọn một cái thủy điện có công suất tương đương “từ A đến Z”. Trong quân đội, mấy năm trước có Sư đoàn 470 (nay là công ty xây dựng 470 thuộc Tổng công ty xây dựng Trường Sơn) đã từng làm tổng thầu xây dựng Nhà máy thủy điện Đray H’linh và đã được tặng danh hiệu Đơn vị Anh hùng khi làm xong công trình, nhưng thủy điện Đray H’linh có công suất nhỏ hơn rất nhiều so với thủy điện Khe Bố.

Đại tá Nguyễn Đăng Giáp nhớ lại: Hồi ấy, mặc dù đơn vị đã trúng thầu, nhưng trước ngày khởi công, đồng chí Thái Phụng Nê, phái viên của Thủ tướng, nguyên Bộ trưởng Bộ Năng lượng dẫn đầu đoàn công tác vào kiểm tra đơn vị vẫn nghi ngờ khả năng thi công của Công ty. Đồng chí Thái Phụng Nê nói thẳng với Giám đốc Công ty 36 rằng: Thủy điện Khe Bố có ý nghĩa đặc biệt cả về năng lượng và điều tiết thủy lợi, được Chính phủ rất quan tâm. Công trình phải khởi công ngay, không có thời gian chuẩn bị, tiến độ rất khẩn trương. Cái “tầm” một doanh nghiệp quân đội như 36, "khó mà làm được". Tại cuộc họp ấy, Đại tá Nguyễn Đăng Giáp đã chứng minh cụ thể năng lực tài chính, máy móc, vật tư, đặc biệt là con người của Công ty-thế mạnh đặc thù của doanh nghiệp quân đội. Nghe xong, đồng chí Thái Phụng Nê gật đầu: "Tạm thời tin! Nhưng câu trả lời tốt nhất là trên công trường…”.

Giống như một đơn vị quân đội trước khi vào trận đánh mới, tại công trình thủy điện Khe Bố, “phương án tác chiến” lại được Đảng ủy Công ty bàn và quyết định “cách đánh” trực tiếp do Giám đốc Công ty chỉ đạo. Công trường xây dựng được giao cho kỹ sư trẻ Vũ Lập Phương chỉ huy. Khó khăn đầu tiên của Công ty 36 ở công trường này là phải đắp một con đê quây vòng quanh một góc sông theo phương pháp thi công rất mới mẻ ở Việt Nam gọi là “tường mềm chống thấm cho đê quây”. Có thể hiểu nôm na phương pháp thi công này là đắp đê bằng đất, đá, sau đó bơm một loại bê tông đặc biệt vào thân đê để chống thấm. Khi ấy, cả chủ đầu tư và cơ quan tư vấn giám sát đều khuyên chân thành Công ty 36 nên đi thuê một doanh nghiệp nước ngoài làm hạng mục này. Thế nhưng, “chẳng lẽ người lính lại chịu thua”-Đại tá Nguyễn Đăng Giáp đã suy nghĩ như vậy và quyết tâm làm bằng được. Lúc đó cả chủ đầu tư và cơ quan tư vấn mới bắt đầu tin tưởng vào năng lực thực sự của Công ty 36.

Theo phương án ban đầu chủ thầu đưa ra, con đê quây nói trên chỉ có thể "chống chọi" với con sông trong mùa khô. Đến mùa lũ, nước sẽ tràn qua đê, việc thi công phải tạm dừng, chờ hết mùa lũ, lại tát nước, moi bùn, làm tiếp… “Nếu theo phương án như vậy thì lãng phí quá” - Đại tá Nguyễn Đăng Giáp có suy nghĩ như vậy. Ông bàn với kỹ sư Vũ Lập Phương và một số kỹ sư tính đến một phương án táo bạo: Gia cố con đê quây để có thể làm cả trong mùa lũ. “Đây là giải pháp táo bạo”-kỹ sư Vũ Lập Phương nhớ lại, bởi chẳng may đê vỡ thì không những mất toi tiền tỉ chi phí mà còn mất đi cái quý hơn, đó là niềm tin của anh em trong đơn vị. Sau một thời gian “tác chiến”, con đê quây được tôn cao thêm 3 mét đã vượt qua lũ lớn, chiến thắng thủy thần sông Cả.

Tại Khe Bố, Công ty 36 còn có thêm một kỳ tích nữa, đó là phát hiện ra nhiều hố than ở hố móng mà bản vẽ thiết kế không có. Rồi một phương án thi công mới đã được đặt ra, nền móng thủy điện an toàn…

Trước ngày lễ ngăn sông Cả của thủy điện Khe Bố (tháng 12 năm 2008), đồng chí Thái Phụng Nê đã đến thăm lại công trình. Đồng chí thật bất ngờ khi thấy kiểu làm thủy điện rất ổn của "nhà binh-Công ty 36". Sau khi kiểm tra kỹ công trình, đồng chí đã tặng Công ty 36 hai câu thơ: “Hôm nay tôi trở lại đây/Tai nghe, mắt thấy, thêm đầy niềm tin”.

Kỹ sư Vũ Lập Phương cho tôi xem bút tích của giáo sư tiến sĩ khoa học Nguyễn Thế Phùng, Trưởng đoàn công tác của Hội đồng nghiệm thu Nhà nước đã đến kiểm tra công trình: “Tiến độ công trình bảo đảm rất tốt, vượt thời gian dự kiến. Mặt bằng thi công gọn, sạch, khoa học, vệ sinh môi trường tốt. Chất lượng bê tông đáp ứng yêu cầu kỹ thuật, được xếp vào loại tốt nhất trong số các công trình thủy điện. Công tác chuẩn bị cho việc lấp sông đã hoàn tất”.

Tôi đã được chứng kiến buổi lễ ngăn dòng sông Cả huyền thoại tại thủy điện Khe Bố. Khi dòng xe tải hạng nặng của Công ty 36 nối đuôi nhau đổ những khối đất đá cuối cùng chặn dòng sông Cả, cả công trường như vỡ òa trong niềm vui chiến thắng. Các đồng chí lãnh đạo Bộ Công Thương, tỉnh Nghệ An, các tướng lĩnh quân đội, đại diện của ngành điện, chủ đầu tư, ban quản lý dự án và nhà thầu ôm chầm lấy nhau, sung sướng cười, có người còn xúc động rơi nước mắt.

Kỹ sư Phạm Văn Vụ, Giám đốc Ban quản lý dự án nhà máy thủy điện Khe Bố nắm chặt tay tôi và nghẹn ngào: Tôi đã có 26 năm công tác ở ngành điện, từng tham gia nhiều công trình thủy điện lớn, nhưng đây là lần đầu tiên tôi được chứng kiến một công trình thủy điện có tiến độ thi công nhanh đến bất ngờ. Các đồng chí quân đội đã làm thêm một huyền thoại mới về dòng sông Cả.

Bài và ảnh: ĐỖ PHÚ THỌ