Có phải do thủy điện?

Vận hành theo kiểu “mạnh ai nấy lo”

Trong đợt lũ vừa qua, tỉnh Phú Yên đã quy kết trách nhiệm hồ thủy điện Sông Ba Hạ xả lũ không theo quy trình do Thủ tướng quy định gây khó khăn cho chính quyền địa phương trong công tác chỉ đạo, điều hành di dời dân. Công ty cổ phần Thủy điện Sông Ba Hạ trước khi xả lũ cường độ lớn (có thời điểm hơn 6.000m³/s) đã không báo cáo cho UBND tỉnh, khiến tỉnh hoàn toàn bị động.  

Ông Nguyễn Bá Lộc, Phó chủ tịch UBND tỉnh Phú Yên, kiêm Trưởng ban chỉ huy Phòng, chống lụt bão và Tìm kiếm, cứu nạn (PCLB và TKCN)  tỉnh cho rằng, với cách xả lũ này, Công ty cổ phần Thủy điện Sông Ba Hạ đã vi phạm điều 12 Quy trình vận hành liên hồ chứa, theo Quyết định 1757/QĐ-TTg ngày 23-9-2010 của Thủ tướng về việc ban hành quy trình vận hành liên hồ chứa các công trình thủy điện trên lưu vực sông Ba (gồm Sông Hinh, Sông Ba Hạ, Krông H’Năng, Ayun Hạ và An Khê - KaNăk).

Đây không phải là lần đầu tiên có những nhận định, đánh giá rằng việc vận hành của các hồ thủy điện ở miền Trung đã gây nguy hiểm cho vùng hạ lưu, khiến thiệt hại do lũ lụt nặng nề hơn.

Theo lãnh đạo Cục Kỹ thuật an toàn và môi trường công nghiệp (Bộ Công Thương), hồ thủy điện Sông Ba Hạ đã làm đúng quy trình xả với mức nước về. Tuy nhiên, sơ suất của công ty là không báo cho UBND tỉnh để có kế hoạch di dân kịp thời. Hơn nữa, việc xả lũ với lưu lượng lớn rơi vào thời điểm chiều tối, gây khó khăn cho công tác di dân và ứng phó với ngập lụt hạ du...

Rút kinh nghiệm của đợt lũ năm ngoái, các hồ thủy điện được quy định phải vận hành theo nguyên tắc bảo đảm mực nước hồ không vượt quá mực nước dâng bình thường và trước khi xả lũ đều có thông báo bằng văn bản gửi UBND tỉnh, Ban chỉ huy PCLB và TKCN tỉnh, Ban chỉ đạo PCLB Trung ương. Tuy nhiên, trên thực tế, trong quá trình vận hành, sự phối hợp giữa nhà máy thủy điện và chính quyền địa phương có lúc còn chưa tốt.

Mới đây, Thủ tướng đã phê duyệt danh mục các hồ thủy lợi, thủy điện trên lưu vực sông phải xây dựng quy trình vận hành liên hồ chứa. Theo đó, có 61 hồ thủy lợi, thủy điện trên lưu vực 11 sông phải xây dựng quy trình vận hành liên hồ chứa. Tuy nhiên, một số địa phương thực hiện quy định này khá bị động và đã có những sự cố xảy ra với Thủy điện Hố Hô, hồ thủy lợi Kẻ Gỗ (Hà Tĩnh), Thủy điện Sông Ba Hạ (Phú Yên) trong mùa lũ năm nay.

Nhà máy Thủy điện Sông Ba Hạ. Ảnh: Hà Thúy

Biến đổi khí hậu phải nằm trong bài toán thiết kế

Sau sự cố Thủy điện Hố Hô bị lũ phá tan tành, may mà thoát nguy cơ vỡ đập, nhiều người đã đặt dấu hỏi thiết kế của thủy điện này đã tính đúng nguy cơ lũ cực đại chưa?

Một số ý kiến cho rằng, phần lớn các thủy điện không có hồ chứa dự phòng nên khi lũ lớn đến mức báo động thì xảy ra nhiều nguy cơ. Công tác dự báo cũng chưa hoàn thành nhiệm vụ trợ giúp cho việc điều tiết nước của hồ thủy điện. Với địa hình miền Trung cao và dốc, lũ về rất nhanh, chỉ sau một giờ đồng hồ, mực nước trong hồ đã rất khác. Tại Thủy điện Sông Ba Hạ, chỉ trong mười mấy giờ đồng hồ, lượng nước về đã tăng gần 5 lần (16 giờ ngày 1-11, lượng nước về là 660m³/s, đến 7 giờ 30 phút ngày 2-11, lượng nước về là 2.900m³/s), sau đó tiếp tục tăng nhanh.  Thời gian vừa qua, các thủy điện đều có tâm lý tích nước để phát điện, không chủ động xả lũ nên khi lũ về nhanh thì lâm vào thế bị động.

Trong hoàn cảnh biến đổi khí hậu diễn ra ngày càng gay gắt, nhiều tình huống khó lường hơn thì vấn đề quy hoạch phòng chống lũ, quy hoạch thủy điện, quy trình vận hành của thủy điện cũng cần được xem xét lại một cách thấu đáo.   

Thủy điện nhỏ - bài toán giữa hiệu quả và nguy cơ

Lo lắng về vấn đề quy hoạch thủy điện, Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội Trần Đình Đàn cho rằng, trong quá trình làm hồ đập thủy điện, chúng ta thiếu những quy hoạch chặt chẽ, nên thấy chỗ nào có điều kiện là địa phương giao chủ đầu tư. Khi làm thủy điện, người ta lại chặt cây, mở đường rộng cả trăm mét... Có những nơi, tỉnh cho diện tích khoảng 200ha gồm cả đường lẫn khu vực thi công nhưng doanh nghiệp chặt lên đến 300ha. Trong trường hợp này, vùng đó sẽ mất đi các cây cổ thụ, cây lớn, mất khả năng cản lũ.

Việc có quá nhiều hồ thủy điện nhỏ tại miền Trung cũng đặt ra nhiều nguy cơ cho hạ du, khi mà các sông ở đây đều có dòng chảy ngắn, dốc, hồ chứa thì nhỏ. Theo lãnh đạo Cục Kỹ thuật an toàn và môi trường công nghiệp (Bộ Công Thương), Bộ Công Thương được giao điều chỉnh hợp lý quy trình vận hành các hồ chứa thủy điện. Tuy nhiên, nhiều địa phương cấp phép cho quá nhiều thủy điện nhỏ. Bộ Công Thương đã yêu cầu loại bỏ một số dự án không phù hợp, gây ảnh hưởng tiêu cực đối với môi trường, xã hội... Tới đây, việc đầu tư, phân loại các dự án thủy điện cần được giám sát chặt chẽ.

Ông Trần Đình Đàn cho rằng, Chính phủ nên có đợt tổng kiểm tra, rà soát lại quy hoạch hồ thủy điện và Quốc hội sẽ phải giám sát. Trong đó, phải xem xét lại giữa lợi ích của hồ đập khi có nguồn điện với việc an toàn cho người dân. Kể cả những dự án đã làm dở hoặc có quyết định làm rồi nhưng cần thiết thì cũng có thể dừng, không nên làm bằng mọi giá.

Tuy phản đối quan điểm cho rằng, thủy điện là nguyên nhân gây ra ngập lụt, nhưng ông Trần Viết Ngãi, Chủ tịch Hiệp hội Năng lượng Việt Nam, cũng công nhận rằng khi một dự án thủy điện được triển khai người ta phải chặt cây, làm đập, mở đường, kéo điện... Khi cây cối bị chặt, đất đá bị xới lên thì sẽ làm cho môi trường bị biến dạng. Từ trước tới nay, khi đầu tư các dự án thủy điện, đa phần chỉ quan tâm đến hiệu quả kinh tế mà ít quan tâm tới các vấn đề về môi trường dân sinh. Do đó, nhiều khi các yếu tố kỹ thuật, an toàn với môi trường, môi sinh đã không được quan tâm nhiều và thực thi có bài bản.

Hiện nay có quá nhiều các dự án thủy điện vừa và nhỏ ở miền Trung. Tính đến tháng 6-2010, trên địa bàn 36 tỉnh, thành phố trong cả nước có tổng số 1.021 dự án thủy điện (tổng công suất 24.246 MW) đã được phê duyệt quy hoạch.

Các dự án thủy điện này công suất không lớn. Vào mùa khô cần điện thì thủy điện nhỏ hầu như không sản xuất được điện, hiệu suất rất thấp. Còn mùa mưa, thủy điện nhỏ sản xuất được điện thì cũng không cần vì bản thân các nhà máy thủy điện lớn của EVN đã sản xuất đủ điện để cung cấp cho nền kinh tế. Vì thế, ông Trần Viết Ngãi cho rằng, đầu tư thủy điện nhỏ càng nhiều càng không có lợi.

Trước những yêu cầu từ thực tiễn phòng chống lũ thời gian qua, Thủ tướng vừa giao Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Bộ Công Thương chỉ đạo các chủ đầu tư rà soát, đánh giá lại thiết kế các hồ chứa thủy lợi, thủy điện. Trên cơ sở đó, Thủ tướng yêu cầu các bộ này đề xuất các giải pháp quản lý, vận hành và kỹ thuật xây dựng để bảo đảm an toàn cho hồ chứa và hạ du.

Thủ tướng lưu ý, trong quá trình thực hiện rà soát, đánh giá lại thiết kế các hồ chứa thủy lợi, thủy điện, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Bộ Công Thương cần có sự phối hợp chặt chẽ với Bộ Tài nguyên và Môi trường và các địa phương, báo cáo Thủ tướng trong quý I-2011.

Hồ Quang Phương