Gần 10 năm trôi qua kể từ khi dự án “Tái định cư đồng bào dân tộc Đan Lai tại 3 bản: Cò Phạt, Khe Cồn, Búng, thuộc xã Môn Sơn, huyện Con Cuông” được UBND tỉnh Nghệ An triển khai, tiếp đó là đề án “Bảo tồn và phát triển bền vững tộc người thiểu số Đan Lai” (Đề án 280) được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt năm 2006. Rồi đến năm 2009, UBND tỉnh giao cho Bộ đội Biên phòng tỉnh trực tiếp thực hiện một số nội dung của Đề án... Cuộc sống của bà con từ chỗ biệt lập và có nguy cơ tiệt chủng, nay đã ổn định và phát triển. Tuy nhiên, vẫn còn những bất cập cần được giải quyết đồng bộ, triệt để… 

“Cần câu” và “con cá”

Lần thứ hai trong năm 2010, chúng tôi ngược dòng sông Giăng, con đường độc đạo, vào hai bản Cò Phạt và bản Búng, nơi có tộc người Đan Lai đang sinh sống biệt lập, lâu đời. Chỉ mới từ hồi tháng  2 đến nay, chúng tôi đã nhận ra sự thay đổi. Lần đầu tiên trong lịch sử của mình, bà con người Đan Lai đã thu hoạch vụ lúa nước đầu tiên với sự giúp đỡ của các cấp ủy, chính quyền, đặc biệt là cán bộ, chiến sĩ Đồn Biên phòng 555.

Vụ lúa nước này đã được triển khai, tiến hành như một “chiến dịch” và bà con cùng Bộ đội Biên phòng đã “thắng lớn”! Ông La Văn Kỷ mới từ thửa ruộng của mình trở về, nét mặt phấn khởi, khoe với chúng tôi: 
- Thu được hơn một tấn, chú à. Mùa giáp hạt năm nay bớt lo chuyện gạo cơm rồi!

Trung úy Nguyễn Thành Vinh, cán bộ phụ trách hai tổ biên phòng “cắm bản” tại đây cho biết:

- Đã có nhiều sự trợ giúp, hỗ trợ từ nhiều nguồn cho bà con Đan Lai về vật chất, tinh thần, nhưng theo tôi, mô hình làm lúa nước là  rất thiết thực, giúp bà con “cần câu”, chứ không phải giúp “con cá”.

Vụ thu hoạch đầu tiên... (tháng 8 - 2010).

Trong chuyến đi trước, chúng tôi nhận thấy rất nhiều hộ dân Đan Lai ở Môn Sơn dù đã được trợ giúp về lương thực, thực phẩm; nhiều mô hình chăn nuôi, vườn rau được Bộ đội Biên phòng trực tiếp hướng dẫn thực hiện, nhưng kết quả chưa cao, nguyên nhân chính là do nhận thức của bà con còn thấp, thiếu ý thức tích cực lao động, tăng gia sản xuất giải quyết khó khăn của mình, mà hoàn toàn ỷ lại vào sự giúp đỡ, hỗ trợ. Thế nên, 100% các hộ dân ở đây đều phải nhận lương thực hỗ trợ của tỉnh, huyện với 7kg gạo/người/tháng. Áo quần, chăn màn, dụng cụ sinh hoạt, sách vở học tập đều được bên ngoài “chi viện”... Mùa vụ thì đúng lúc giáp hạt, bà con lại vào rừng săn bắt, hái lượm, mặc cho thóc rụng ngoài đồng…

Chính vì thế, Trung úy Nguyễn Thành Vinh khẳng định, vụ lúa nước đầu tiên có ý nghĩa như một “dấu mốc” quan trọng của người Đan Lai, kể từ đây, họ đã biết cách sử dụng “cần câu”, tiến đến tự túc được lương thực.

Vì sao đề án triển khai chậm?

Năm 2009, UBND tỉnh giao cho  Bộ Chỉ huy Biên phòng Nghệ An thực hiện một số nội dung của Đề án như: Xây dựng mô hình sản xuất, chăn nuôi mới; hướng dẫn bà con định canh, định cư; xây dựng mô hình y tế quân dân y; xóa mù chữ... Còn các dự án xây dựng cơ sở hạ tầng, làm nhà tái định cư tỉnh giao cho huyện làm chủ đầu tư.

Thực hiện đề án, Bộ Chỉ huy Biên phòng tỉnh đã xây dựng và tổ chức thực hiện (Kế hoạch 316). Sau hai năm thực hiện, một khối lượng công việc lớn đã được hoàn thành, góp phần nâng cao đáng kể chất lượng cuộc sống của bà con. Cán bộ, chiến sĩ hai tổ công tác thuộc Đồn Biên phòng 555 “cắm chốt” tại hai bản Cò Phạt và Búng, bám dân, bám bản thực hiện “bốn cùng”, phát huy được vai trò là những cán bộ “cầm tay chỉ việc” tận tình. Trạm xá quân dân y tại bản Cò Phạt đã phát huy rất có hiệu quả nhiệm vụ  khám, chữa bệnh cho bà con. Một trạm xá, một trường học do các doanh nghiệp, tập đoàn kinh tế, tổ chức chính trị, xã hội trong cả nước tài trợ cũng đang được gấp rút triển khai, xây dựng tại bản Búng, tăng cường cơ sở hạ tầng, phục vụ cuộc sống người Đan Lai.

Bộ đội Biên phòng hướng dẫn bà con Đan Lai trồng lúa nước (tháng 2 - 2010).

Theo báo cáo của Ban chỉ đạo Đề án 280 do đồng chí Thái Văn Hằng, Phó chủ tịch UBND tỉnh làm trưởng ban thì đến cuối năm 2003, 36 hộ với 172 người Đan Lai đã được di chuyển tái định cư tại hai bản Tân Sơn và Cửa Rào, xã Môn Sơn; 42 hộ với 315 người từ Khe Khặng đã được chuyển đến tại các điểm tái định cư Kẻ Tắt, Kẻ Gia, Bá Hạ thuộc xã Thạch Ngàn, có cuộc sống ổn định. Mỗi căn nhà cho bà con ở khu tái định cư rộng bình quân 42m2, trên khu đất vườn rộng 200m2”. Tuy nhiên, trao đổi với chúng tôi,  Đại tá Trần Minh Công, Chủ nhiệm Chính trị Bộ đội Biên phòng Nghệ An, nói:

 - Đến ngày 28-8-2010 vẫn còn 164 hộ, 768 người Đan Lai còn sinh sống tại vùng lõi Vườn Quốc gia Pù Mát. Theo kế hoạch thì tới đây, Bộ đội Biên phòng sẽ phối hợp với chính quyền địa phương di chuyển ra khu tái định cư 64 hộ,  nhưng hiện nay khu tái định cư vẫn chưa xây xong vì thiếu vốn. Vì thế, bà con Đan Lai ở đây vẫn chưa yên tâm, do không biết gia đình mình sẽ ở lại hay di chuyển ra khu tái định cư, làm ảnh hưởng đến cuộc sống và sản xuất.
Tìm hiểu chúng tôi được biết, hiện nay số hộ được Bộ đội Biên phòng hướng dẫn cách làm ăn, đời sống khá lên, đều không muốn di chuyển ra khu tái định cư. Nhất là từ khi có chủ trương làm đường vào bản Cò Phạt, thì đa số bà con đều có nguyện vọng ở lại… Điều này cũng làm ảnh hưởng không nhỏ đến công tác tuyên truyền, vận động bà con tái định cư của Bộ đội Biên phòng. 

Cần phối hợp đồng bộ, thông suốt

Đề án 280 với nguồn vốn 93,244 tỷ đồng từ Trung ương và địa phương, có nhiều hạng mục công trình lẽ ra phải được triển khai đồng bộ, song do vướng mắc ở nhiều khâu nên việc thực hiện chưa được thông suốt, nếu như không muốn nói là có việc chưa thống nhất.

Điển hình như tuyến đường men theo bờ sông Giăng vào bản Cò Phạt do huyện Con Cuông được giao làm chủ đầu tư, mới thi công được vài ki-lô-mét, nay phải tạm dừng vì “vướng” quy định của ngành kiểm lâm về việc giải phóng mặt bằng, xây dựng công trình trong khu vực bảo tồn Vườn Quốc gia Pù Mát. Việc điều tra, khảo sát, bàn bạc để đi đến thống nhất giữa các bên đã được tiến hành, nhưng theo thông tin chúng tôi vừa nhận được, thì đến nay vẫn còn nhiều điểm chưa thống nhất được, mà nguyên nhân chỉ xuất phát từ lợi ích cục bộ của từng ngành. Trong khi đó, Bộ đội Biên phòng thì tuyên truyền, vận động bà con yên tâm định canh, định cư vì sắp có đường vào bản...

Một nguyên nhân khác là nguồn vốn đề án tuy lớn (ngân sách Nhà nước là 69,403 tỷ đồng, các nguồn khác là 13,843 tỷ đồng) nhưng lại cấp “nhỏ giọt” gây khó khăn cho các đơn vị thực hiện: Khu tái định cư cho bà con Đan Lai hiện vẫn chưa thực hiện được do công tác khảo sát, quy hoạch chưa hoàn thành…
Đó là chưa kể có những nội dung trong Đề án 280 xác định, như phát triển du lịch sinh thái, du thuyền trên sông Giăng, khai thác đặc trưng văn hóa người Đan Lai (múa cồng chiêng, bắn cung tên, trèo cột); sản xuất hàng lưu niệm từ nguồn nguyên liệu tại chỗ; xây dựng nguồn nhân lực người Đan Lai, hiện vẫn còn lúng túng…

Chúng tôi đến thăm gia đình bà La Thị Tung, 87 tuổi - một trong những nhà nghèo nhất bản Cò Phạt - nhìn những đứa trẻ, mặc chưa được lành, e dè nấp sau cánh cửa tò mò nhìn khách, chúng tôi không khỏi băn khoăn... Rồi đây, chúng sẽ ở lại Cò Phạt hay đến khu tái định cư? Chúng sẽ được học hành đến nơi đến chốn, hay chỉ mãi là những người Đan Lai cam chịu, nhọc nhằn, cơ cực? Tất cả đều được quyết định bởi sự nỗ lực không ngừng nghỉ của cấp ủy, chính quyền, Bộ đội Biên phòng và quan trọng hơn cả, là của chính người Đan Lai hôm nay.

Bài và ảnh: Trần Hoài - Hải Thượng