Bài 1: Để lịch sử không chỉ là huyền thoại

QĐND - LTS: Thời đại Hồ Chí Minh đã khắc ghi dấu ấn chói ngời trong lịch sử dân tộc Việt Nam với đỉnh cao thắng lợi huy hoàng của hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược. Hai cuộc kháng chiến thần thánh ấy của dân tộc ta đã để lại cho thế hệ hôm nay một hệ thống di sản văn hóa quân sự vô cùng đồ sộ, phong phú, độc đáo và trở thành một bộ phận rất quan trọng của di sản văn hóa dân tộc Việt Nam.

Theo thời gian, nhiều dấu tích của cuộc chiến tranh giải phóng vĩ đại của dân tộc ta trong thế kỷ XX ngày càng trở nên lấp lánh, nhưng cũng có không ít di tích bị phai nhòa, thậm chí sẽ biến mất trong sự tiếc nuối và băn khoăn của hậu thế. Thực tế đó đòi hỏi thế hệ hôm nay phải có cái nhìn đúng đắn, cách làm phù hợp, kịp thời để chăm lo thích đáng đến công tác bảo tồn, phát huy hệ thống di sản văn hóa quân sự thời đại Hồ Chí Minh. Vệt bài phóng sự điều tra dưới đây của nhóm phóng viên Báo Quân đội nhân dân mong muốn sẽ góp phần làm rõ những vấn đề này.

Bài 1: Để lịch sử không chỉ là huyền thoại

Đã bao người từng ngẩn ngơ trước dốc Hàng Than (Hà Nội) - nơi được cho là địa danh Đông Bộ Đầu trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông của vua tôi nhà Trần năm 1258. Chiến thắng lớn, địa danh lịch sử, nhưng căn cứ để xác định và tự hào chỉ dựa vào một tấm bia cổ và những suy luận khoa học. Ôi! Giá như cha ông được rảnh tay để dựng lại cho hậu thế một góc chiến trường năm ấy thì hôm nay con cháu đỡ công phỏng đoán xem Trần Quốc Tuấn diện mạo ra sao, người lính Đại Việt dùng vũ khí gì?... Và như thế “chuyện Nguyên Phong” còn hiện hữu.

Cây cầu Hiền Lương bắc qua sông Bến Hải (Quảng Trị) vẫn được bảo tồn khá nguyên vẹn

Tâm trạng ấy thôi thúc chúng tôi hành trình từ Bắc vào Nam, tận mắt chiêm ngưỡng những chiến tích quân sự tiêu biểu thời đại Hồ Chí Minh - Di sản văn hóa của dân tộc. Công tác bảo tồn và phát huy những di sản quân sự thời đại ta không phải nơi nào cũng tốt. Liệu rằng 800 năm nữa con cháu ta có hỏi: Điện Biên Phủ ở đâu, người lính Cụ Hồ ăn mặc như thế nào? Cầu Hiền Lương là có thật không?...

Và trong suốt hành trình, lòng chúng tôi thấp thỏm buồn vui xen lẫn.

Thấm thía khát vọng độc lập, tự do

Về thăm Quảng Trị, nơi chúng tôi đến thăm đầu tiên là cụm di tích cầu Hiền Lương, cây cầu nối đôi bờ sông Bến Hải ở thôn Hiền Lương, xã Vĩnh Thành, huyện Vĩnh Linh. Một ngày cuối Thu, đứng trước cột cờ đỏ sao vàng ở bên bờ Bắc sông Bến Hải tung bay phấp phới giữa trời xanh, nắng vàng, gió lộng, trong lòng chúng tôi dâng lên niềm bâng khuâng, xúc động khôn cùng. Cũng thân quen như bao cây cầu, dòng sông khác trên dải đất hình chữ S, nhưng dòng Bến Hải - “Vĩ tuyến 17” đã trở thành vết đau chia cắt Tổ quốc Việt Nam ròng rã 21 năm (1954-1975). Di tích cầu Hiền Lương được bảo tồn chu đáo, giúp du khách từ bốn phương hiểu rõ nơi đây đã diễn ra cuộc đụng đầu lịch sử giữa văn minh và bạo tàn; giữa chính nghĩa của dân tộc Việt Nam và phi nghĩa của đế quốc Mỹ và bè lũ tay sai. Chuyện về những “cuộc chiến màu sắc”, “cuộc chọi cờ”, “cuộc đối đầu âm thanh” nghe xúc động lạ thường.

Đáng tiếc, không phải di tích nào cũng được bảo tồn tốt như cầu Hiền Lương. Trên đường về thăm khu rừng Trần Hưng Đạo (Cao Bằng), nơi ra đời Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân, chúng tôi không khỏi chạnh lòng khi đến đèo Bông Lau - một địa danh nổi tiếng trên con đường số 4 - con đường lửa trong Chiến dịch Biên giới Thu đông 1950. Đèo này có hai bia chiến thắng (1947 và 1950), nhưng cả hai tấm bia đều bị lau lách “tấn công”. Cùng dừng xe với chúng tôi là xe của bác sĩ Đinh Phương Đông (Bệnh viện Trưng Vương TP Hồ Chí Minh) vượt cả chiều dài đất nước về thăm vùng đất lịch sử nơi ghi dấu chiến công oai hùng. Thấy một tấm bia con núp trong lau lách, nhớ hình ảnh Bác Hồ “Chống gậy lên non thăm trận địa” quần xắn cao ngồi trên núi Báo Đông quan sát chiến dịch, bác sĩ Đông trăn trở:

- Sao kỳ quá vậy. Hai binh đoàn của Pháp bị tiêu diệt, hai trung tá Pháp bị bắt sống cơ mà. Tuổi trẻ qua đây sẽ không hiểu nổi lịch sử mà tự hào!

Hiểu hơn ý chí Việt Nam

Du khách đến tham quan, thắp hương tại Bia tưởng niệm 10 liệt sĩ thanh niên xung phong tại Khu di tích lịch sử Ngã ba Đồng Lộc (Hà Tĩnh)

Địa đạo Củ Chi là di tích quân sự nổi tiếng cả thế giới. Nơi đây Đại tướng Võ Nguyên Giáp gọi là “Đất lửa anh hùng”. Bước chân đến địa đạo Củ Chi, chúng tôi cảm tưởng như đang được sống trong không khí của những năm 60 của thế kỷ trước, thời điểm mà quân dân miền Nam, trong đó có quân dân Củ Chi đang phải gồng mình chống chọi trước những cuộc càn quét, dồn dân hết sức thâm độc của kẻ thù.

Anh Nguyễn Tuấn Cường, một người con của quê hương Củ Chi, đầu đội mũ tai bèo, mặc bộ trang phục truyền thống của chiến sĩ giải phóng dẫn chúng tôi đi tham quan địa đạo. Đã nghe sử sách nói nhiều về Củ Chi, nhưng chỉ có chui xuống các hầm hào ngóc ngách nằm sâu trong lòng đất, vừa đi vừa trải nghiệm và được nghe những lời nói truyền cảm, thân thương với chất giọng đặc sệt Nam Bộ của người hướng dẫn viên trẻ, tôi mới cảm nhận được hết ý nghĩa lời nói của lãnh tụ nước Cộng hòa Cu-ba Phi-đen Cát-xtrô khi ông đến thăm địa đạo Củ Chi ngày 11-12-1995: “Đây là một công trình của sự sáng tạo phi thường, đã chứng tỏ tài năng, sự táo bạo, lòng kiên trì và chủ nghĩa anh hùng đã làm nên chiến thắng lịch sử của nhân dân Việt Nam trước những tên xâm lược có tiềm lực quân sự và kỹ thuật hàng đầu thế giới”. 

Việc tôn tạo Nhà hộ sinh trong địa đạo Vịnh Mốc (Quảng Trị) đã để lại cảm xúc sâu sắc cho du khách về sức sống mãnh liệt của người Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước

Trong lúc tham quan địa đạo Củ Chi, chúng tôi gặp một đoàn khách gần 20 người (chủ yếu ở độ tuổi 50, 60) đến từ nước Mỹ. Họ vừa đi vừa quan sát với vẻ lạ lẫm, ngạc nhiên, nhưng cũng rất chăm chú lắng nghe anh hướng dẫn viên du lịch của Công ty dịch vụ lữ hành Saigontourist giới thiệu về địa đạo Củ Chi. Trò chuyện với ông Uy-li-am Pi-tơ, 58 tuổi, một thành viên trong đoàn du khách Mỹ, chúng tôi đề nghị ông cho biết cảm nhận của mình về địa đạo Củ Chi, ông nói:

- Quả là điều quá sức tưởng tượng của tôi. Người Việt Nam có cách sống, lao động, chiến đấu như “tàng hình” thế này thì những người Mỹ hiếu chiến thất bại là điều không khó hiểu. Tôi rất cảm phục ý chí Việt Nam và tinh thần kháng chiến giữ nước vô cùng độc đáo của các bạn...

Đến Củ Chi, chúng tôi không khỏi suy nghĩ về một di tích quân sự có ý nghĩa đặc biệt-đó là 36 phố phường Hà Nội trong những ngày toàn quốc kháng chiến. Vâng, Hà Nội mùa đông 1946, ai có thể quên? Đó là hiện tượng kỳ lạ trong lịch sử chiến tranh thế giới, cả khu phố cổ thành trận địa, cả nhà buôn, đầy tớ, cho đến những “dáng kiều thơm” làm chiến sĩ… Hà Nội mùa đông 1946 cũng rất đáng nói so với Củ Chi. Nhưng Hà Nội chỉ còn lại mấy tấm bia. Di sản cuối cùng còn lại là những ông già, bà già tóc trắng như bông lặng lẽ trên hè xưa phố cũ. Tôi chợt giật mình, nếu một ngày những người ấy không còn, chuyện Hà Nội mùa đông 1946 sẽ trở thành cổ tích!

Qua tìm hiểu thực tế trên khắp các địa bản cả nước, khắp các loại hình di sản, chúng tôi thấy có rất nhiều di sản văn hóa quân sự chưa được bảo tồn hiệu quả, phát huy tác dụng. Nhiều di tích lịch sử quân sự dù đã được xếp hạng di tích lịch sử quốc gia, vẫn bị xuống cấp nhanh chóng do thời gian bào mòn và do con người xâm hại nghiêm trọng. Không những thế, nhiều di sản quân sự tuy đã được quan tâm phục hồi, tôn tạo, tốn kém nhiều tiền bạc và công sức của nhân dân nhưng vẫn có nhiều “dấu vết” thô vụng, không phản ánh chân thực và không ngang tầm lịch sử.

Cần một cái nhìn toàn diện, một quyết tâm cao, một phương pháp đúng và một đợt ra quân trên phạm vi cả nước để thực hiện tốt công tác bảo tồn và phát huy di sản văn hóa quân sự. Đó chính là một bước cụ thể hóa đường lối của Đảng về văn hóa được thể hiện rõ nét trong Nghị quyết Đại hội Đảng XI: Văn hóa là năng lực nội sinh của phát triển. Năng lực ấy sẽ được nuôi dưỡng và nhân lên trên cơ sở nền tảng vững chắc của truyền thống Việt Nam - truyền thống dựng nước đi đôi với giữ nước.

Phóng sự điều tra của PHẠM HUẤN, XUÂN BỘ, VĂN HẢI