Cụ Phan Kế Toại, Ủy viên Hội đồng Quốc phòng tối cao của Chính phủ

Trong căn phòng nhỏ ở 72 Bông Nhuộm bộn bề tranh, màu, toan… họa sĩ Phan Kế An cho tôi xem những tư liệu về người cha thân yêu của mình-nhân sĩ yêu nước Phan Kế Toại, người mà năm 1948 được Chủ tịch Hồ Chí Minh giao phó trọng trách Ủy viên Hội đồng Quốc phòng tối cao của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa…

Đường Lâm, xưa còn gọi là Kẻ Mía, đất của hai Vua-hai anh hùng dân tộc-Phùng Hưng và Ngô Quyền, cùng là nơi đã sinh ra nhiều anh tài, danh nhân nổi tiếng như Thám hoa Giang Văn Minh… Dòng họ Phan Kế định cư lâu đời ở Đường Lâm, những người có học vấn, ra làm quan, để lại tiếng thơm thanh liêm cho con cháu noi theo. Phan Kế Toại được cha là Tuần phủ Phan Kế Tiến cho theo học văn minh châu Âu tại kinh đô ánh sáng Pa-ri năm 1911. Con đường quan lại đã được cha định hướng khi cho Phan Kế Toại vào học trường Hành chính thuộc địa-trường đào tạo quan lại thuộc địa của Pháp. Tại Kinh đô ánh sáng này, ông đã có may mắn được gặp Nguyễn Tất Thành. Và ý tưởng học để giúp dân, cứu nước đã được xác định từ rất sớm trong trái tim yêu nước giàu nhiệt huyết của những thanh niên mang trong lòng nỗi đau của người dân mất nước.

Phó thủ tướng Phan Kế Toại cùng con trai là họa sĩ Phan Kế An ở Yên Thượng, Tân Trào. Ảnh do gia đình cụ Phan Kế Toại cung cấp.

Con đường quan lộ hanh thông, làm Tri huyện rồi Tuần phủ, Tổng đốc các tỉnh Hà Tĩnh, Tuyên Quang, Kiến An, Nam Định, Lạng Sơn, Phúc Yên, Bắc Ninh, Thái Bình. Ở đâu, cụ cũng trọng hai chữ “an dân”, lấy đạo nghĩa nhân làm gốc.

Làm quan Khâm sai đại thần của chính phủ Trần Trọng Kim trong buổi giao thời của lịch sử, cụ cũng như một số trí thức Tây học có lòng yêu nước, thương nòi vẫn ngộ nhận sức mạnh của cường quốc Nhật Bản thời đó - “đồng chủng, đồng văn, giúp ta đánh Pháp”; và đi theo chủ thuyết cứu nước mà họ không biết rằng chủ thuyết ấy đã lỗi thời. Nhưng  cũng may mắn và kỳ diệu thay, chính lòng yêu nước đã đưa họ đến với cách mạng. Cụ không ngăn cản mà còn ủng hộ nhóm bạn bè của con trai là Phan Kế An đang học Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương hoạt động ủng hộ Việt Minh-giấu súng trên trần nhà ở Đường Lâm. Những cuộc gặp gỡ của đại diện Việt Minh-ông Lê Trọng Nghĩa (lúc đó là Xứ ủy viên, Bí thư Đảng đoàn Dân chủ Đảng) với Thủ tướng Chính phủ bù nhìn Trần Trọng Kim ngay tại Phủ Khâm sai đã gieo vào tâm trí cụ nhiều nhận thức mới mẻ về sức mạnh của dân tộc, của Việt Minh. Sau những cuộc tiếp xúc trên, cụ đã từng nói với ông Trần Trọng Kim “thế và lực của Việt Minh rất mạnh” để ông Trần Trọng Kim suy nghĩ giải pháp bắt tay với Việt Minh đánh Nhật – Pháp. Sau nhiều lần đệ đơn xin từ chức, ngày 17-8-1945, triều đình Huế mới cho cụ từ chức - cũng đúng là thời điểm quan trọng khi nhân dân đã vùng lên, sôi sục như trào dâng thác cuốn trong Cách mạng Tháng Tám. Tiếng hô “Ủng hộ Việt Minh” của dòng  ngưòi rầm rập từ Quảng trường Nhà hát Lớn kéo qua vườn hoa Diên Hồng (nay là vườn hoa Lý Thái Tổ) dội vào Phủ Khâm sai. 22 giờ đêm, cụ Phan Kế Toại triệu tập cuộc họp cấp tốc gồm quan bảo an binh Nguyễn Sĩ Là và ông chánh quản Lại, dặn mọi người: Khi cách mạng vào giành chính quyền thì phải mở cổng và không được nổ súng. Rời khỏi Phủ Khâm sai, cụ đến căn nhà nhỏ ở Hàng Bột. Đêm ấy, đêm không ngủ của người Hà Nội và cụ gói bao tâm tư của người nhân sĩ… trở về quê hương.

Năm 1947, Đường Lâm bị giặc Pháp chiếm đóng, cụ Phan Kế Toại cùng gia đình tản cư lên Thanh Lũng. Với tầm nhìn xa, trông rộng và chủ trương thực hiện đoàn kết, phát huy sức mạnh của toàn dân tộc cho cuộc kháng chiến lâu dài, gian khổ, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã mời các thân sĩ, trí thức yêu nước tham gia Mặt trận Liên Việt và bộ máy nhà nước. Mùa thu năm 1947, nhận được thư tay của Chủ tịch Hồ Chí Minh gửi, cụ Phan Kế Toại vô cùng cảm kích, đã khăn gói lên đường đến Việt Bắc nhậm chức Ủy viên Hội đồng Quốc phòng tối cao nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Đến nay, họa sĩ Phan Kế An vẫn lưu giữ được bản sao Sắc lệnh số 206 ngày 19-8-1948 của Chủ tịch nước về việc thành lập Hội đồng Quốc phòng tối cao do Người làm Chủ tịch hội đồng; ông Lê Văn Hiến làm Phó chủ tịch; ông Phan Kế Toại - quyền Bộ trưởng Bộ Nội vụ, ông Phan Anh, Bộ trưởng Bộ Kinh tế, Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Bộ trưởng Bộ Quốc phòng, ông Tạ Quang Bửu, Thứ trưởng Bộ Quốc phòng làm ủy viên. Được vị Chủ tịch nước khơi đúng mạch nguồn, với lòng yêu nước, tận tụy trong công tác, cụ Phan Kế Toại đã dốc sức cùng Hội đồng Quốc phòng nghiên cứu kế hoạch kháng chiến toàn diện để đệ trình Chính phủ phê duyệt. Hoạ sĩ Phan Kế An cho tôi biết, ngôi nhà ở Đường Lâm còn rất nhiều kỷ vật của cụ trong những năm ở rừng Việt Bắc.

Năm 1955, trở về Thủ đô Hà Nội, cụ được giao làm Ủy viên Đoàn chủ tịch Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, làm việc cùng với các nhân sĩ trí thức Hà Nội như: Bác sĩ Trần Văn Lai, bác sĩ Phạm Khắc Quảng… Ngày 20-9-1955, cụ được giao trọng trách Phó thủ tướng Chính phủ kiêm Bộ trưởng Bộ Nội vụ suốt hai nhiệm kỳ 1955-1958 và 1958-1961.

Cụ đã về với tổ tiên hơn 30 năm, nhưng trong ngôi nhà cổ của dòng họ ở Đường Lâm, con cháu vẫn như thấy bóng dáng cụ qua những kỷ vật thân quen. Người dân quê hương vẫn nhắc về cụ với tình cảm đầy trìu mến, tự hào với cái tên dung dị: Cụ Toại.