Ông Nguyễn Minh Nhật giới thiệu về chiếc ống kính máy ảnh kiểu cổ

Làng Lai Xá, gọi tắt là làng Lai (xã Kim Chung, huyện Hoài Đức-Hà Nội) nổi tiếng với nghề nhiếp ảnh dịch vụ đã có từ hơn một trăm năm nay.  Tôi có dịp “cận cảnh” chuyện nghề nơi đây khi được gặp gỡ hai trong số những người được coi là nổi tiếng nhất làng Lai hiện nay: “nhà Lai Xá học” Đặng Văn Tích và cháu “ông tổ” nghề ảnh Lai Xá Nguyễn Minh Nhật...

Người làng Lai từng giúp Bác Hồ chụp ảnh

Về làng Lai, vừa phủi bộ quần áo bắt bụi, tôi vừa hỏi chị hàng nước bên đường, chị bảo: “Muốn biết điều gì về làng Lai, cứ đến cụ Tích là có hết! Cụ là người chép sử của làng đấy!”.

Tiếp tôi trong ngôi nhà nhỏ yên tĩnh, cụ Đặng Văn Tích tuổi gần bát tuần vẫn hoạt bát, sôi nổi. “Vâng, tôi tuy không làm nghề ảnh, nhưng vì suốt mấy chục năm qua, tôi ham mê sưu tầm tư liệu, nhất là tư liệu ảnh, đặc biệt là ảnh của nghệ nhân trong làng” – Cụ Tích vừa pha trà vừa nói.

Người đem nghề ảnh về đây, để Lai Xá được trở thành một làng nghề nhiếp ảnh đầu tiên và duy nhất Việt Nam, theo cụ Tích là cụ Nguyễn Đình Khánh, sinh năm 1874 tại xóm Dộc (bây giờ là xóm 3). Lúc 16 tuổi, cụ Khánh theo học nghề ảnh tại hiệu ảnh Du Chương của người Trung Quốc tại phố Hàng Bồ. Hai năm sau, cụ đã mở hiệu ảnh Khánh Ký tại phố Hàng Da. Với tay nghề tài hoa, thương hiệu “Khánh Ký” đã nhanh chóng nổi tiếng vào loại bậc nhất ở đất Kinh kì. Nơi đây đã sản sinh ra đội ngũ những người thợ ảnh đầu tiên của làng Lai. Từ đấy, người làng Lai tiếp nối nhau đi khắp nơi mở hiệu ảnh và ra cả nước ngoài.

- Thời kì nào được coi là “vàng son” của nhiếp ảnh làng Lai, thưa cụ?

- Đó là khoảng thập niên 40-50 của thế kỉ 20. Lúc ấy, có gần 2.000 người làng Lai làm trong hơn 150 hiệu ảnh  trong và ngoài nước, nhiều cửa hiệu mang gốc gác Lai Xá như: Khánh Ký, Thịnh Ký, Phúc Lai, Mỹ Lai, Kim Lai… Riêng tại Hà Nội có 33 cửa hiệu; Sài Gòn có 34 cửa hiệu; Hải Phòng có 13 cửa hiệu; tại nhiều tỉnh từ khắp trong Nam, ngoài Bắc, hay miền núi đều có cửa hiệu ảnh người Lai Xá.

Cụ Tích nói thêm về cụ Khánh Ký. Năm 1913, khi Raymond Poicare trúng cử Tổng thống Pháp, tại lễ nhậm chức, có hàng trăm tay máy chụp, nhưng cụ Khánh Ký, lúc ấy là chủ ảnh viện ở đại lộ Malesherbe (Pa-ri) đã chụp được một bức đẹp nhất, được tờ báo Ilustration chọn đưa lên trang bìa. Nhờ đó, cụ Khánh Ký càng nổi tiếng và làm ăn rất khá. Nhưng cụ không chỉ là doanh nhân nhiếp ảnh nổi tiếng mà còn là nhà yêu nước. Nhiều tư liệu cho thấy, đầu những năm 20 thế kỉ trước, cụ Khánh Ký đã giúp đỡ Bác Hồ khi Người hoạt động ở Pháp. Lúc sự nghiệp còn đang dang dở thì cụ Khánh mang trọng bệnh rồi mất ở Pa-ri vào ngày 31-5-1946. Gần một tháng sau, ngày 25-6 năm đó, trong chuyến công du sang Pháp trên cương vị Chủ tịch nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa, Bác Hồ đã đến viếng mộ cụ Khánh-người bạn vong niên, người đã từng truyền nghề ảnh và giúp đỡ Bác rất nhiều lúc Bác bôn ba hoạt động cách mạng ở Pháp. (Cụ Tích dẫn chứng với chúng tôi tấm thẻ đại biểu dự Đại hội 5 Quốc tế Cộng sản năm 1924 của Bác, phần ghi “Nghề nghiệp: Thợ ảnh”). Lai Xá còn có ông Vũ Đình Hồng, nhà nhiếp ảnh nổi tiếng, nhiều năm được sống và phục vụ bên cạnh Bác Hồ. Ông Hồng có bộ ảnh quý về Bác Hồ…

Làng ảnh từng là làng... “tiểu thủ công nghiệp”!

- Có lẽ vì vậy nên làng Lai đã được công nhận làng nghề truyền thống phải không cụ? – Tôi hỏi.

- Không dễ dàng thế đâu! Đến ngày 9-7-2003, UBND tỉnh Hà Tây mới ra quyết định công nhận làng nghề nhiếp ảnh truyền thống thôn Lai Xá đạt danh hiệu “Làng nghề công nghiệp-tiểu thủ công nghiệp” của tỉnh. Để có được điều này không dễ, bởi xét về tiêu chí làng nghề truyền thống thì nghề nhiếp ảnh có đặc thù riêng. Nghề ảnh do từng gia đình tự làm, tự tìm nơi thích hợp để mở hiệu, chứ không tập trung tại làng. Vậy thì vận dụng như thế nào? Cuối cùng, nghề ảnh là nghề văn hóa-nghệ thuật nhưng lại được công nhận là… “làng nghề công nghiệp-tiểu thủ công nghiệp”!

Đầu năm 2000, làng Lai đã tổ chức một cuộc triển lãm mang tên “Làng nghề nhiếp ảnh truyền thống Lai Xá” trưng bày hàng trăm bức ảnh của các nghệ nhân làng. Triển lãm đã thu hút được hàng nghìn lượt khách đến tham quan, tìm hiểu, nhất là giới nhiếp ảnh trong cả nước. Đó là bước khởi đầu cho việc lập ra một Ban thường trực Hội làng nghề. Tháng 5-2005, triển lãm “Làng nhiếp ảnh-Đất danh nhân” được tổ chức tại 45 Tràng Tiền, đã một lần nữa tôn vinh truyền thống làng nghề ảnh Lai Xá.

Nghề ảnh dịch vụ Lai Xá rất nổi tiếng về ảnh chân dung và ảnh thờ. Bức chân dung được chụp rất kĩ lưỡng từ tư thế ngồi, xử lí ánh sáng… làm toát lên thần thái của nhân vật. Ảnh của làng Lai có độ bền cao, có thể lưu giữ hàng trăm năm…

Hầu chuyện  cháu ông “tổ nghề”

Ngay đầu làng Lai bây giờ, có một cửa hiệu ảnh mang tên Sơn Hà, trên biển hiệu ghi rõ: “Nhiếp ảnh gia truyền”. Chủ cửa hiệu là ông Nguyễn Minh Nhật. Ông Nhật là cháu gọi cụ Khánh Ký bằng ông (cụ Khánh là em họ nội tộc với ông nội của ông Nhật). Hiệu ảnh Sơn Hà do bố ông Nhật là cụ Đán mở ra từ đầu những năm 30 của thế kỉ trước, lúc đầu ở Ngã Tư Sở, sau chuyển sang Khâm Thiên, Cầu Giấy, rồi về chính tại địa điểm bây giờ là đầu phố làng Lai. Khi mới lên bảy, tám tuổi, Nhật đã được làm ảnh. Công việc đầu tiên của cậu là lau bàn ghế, dán bao. Lớn chút nữa là tập tô màu, rồi tập chấm sửa ảnh và cao chút nữa là chụp ảnh. Mấy chục năm rồi mà cái cảm giác vẫn còn nguyên trong ông khi lần đầu được chụp, mà máy ảnh thuở ấy gắn trên cái giá to đùng, chụp phải chui vào cái túi khăn trùm kín. Đó là năm ông lên mười. “Lúc đầu mình hồi hộp đến phát hoảng, phải vài ba lần mới đỡ, lúc rửa ra được tấm ảnh do mình chụp thì sung sướng lắm!”-Ông Nhật bồi hồi nhớ lại. Chụp được những bức ảnh rồi còn phải học hỏi nhiều rồi mới được chụp thay cha, chú phục vụ khách. Người làng ảnh không phải chỉ có mỗi việc chụp ảnh được mà còn phải biết làm nhiều việc khác. Thời chưa có kĩ thuật in tráng ảnh màu, nên tấm ảnh rửa xong được chuyển sang công đoạn chấm sửa, tô màu (theo yêu cầu) rồi mới trả cho khách. Thợ được phân công rất kĩ. Ai giỏi việc nào thì giao việc đó. Đang là thợ ảnh giỏi, nhưng lúc kháng chiến chống Mỹ bước vào giai đoạn ác liệt nhất, Nguyễn Minh Nhật nhập ngũ. Vào bộ đội, anh mang theo cả máy ảnh, và dù không có mấy thời gian, thỉnh thoảng anh vẫn “ngứa nghề” chụp vài kiểu. Thời quân ngũ chỉ vỏn vẹn bốn năm, song đã giúp anh trưởng thành lên nhiều. Năm 1970, anh được xuất ngũ. Năm sau, hiệu ảnh Sơn Hà có nỗi đau lớn: cụ Đán bị bạo bệnh mất ở tuổi ngoài ngũ tuần. Sự nghiệp được giao cho mấy anh em Nhật gánh vác… Và dù gặp phải không ít cơn khốn khó, nhất là trong giai đoạn chuyển từ kĩ thuật truyền thống sang kĩ thuật số, hiệu ảnh Sơn Hà với truyền thống ngót nghét thế kỉ vẫn trụ vững và phát triển…

Nổi lửa lên em! (Tác phẩm của Văn Phúc-nghệ sĩ nhiếp ảnh người làng Lai Xá)

Giờ đây, ông Nguyễn Minh Nhật đang duy trì và phát triển hiệu ảnh Sơn Hà với 5 cửa hiệu được đặt ở tại làng Lai, Nhổn, Cầu Đăm và hai cửa hiệu trong nội thành Hà Nội là ở 71 Doãn Kế Thiện và 26 Trần Bình.

Nghề nhiếp ảnh dịch vụ thời nay bùng phát một cách nhanh chóng cùng sự phát triển của công nghệ thông tin, nên nghề ảnh làng Lai không thể giữ mãi thế “thượng phong” được. Người làng Lai bây giờ dù vẫn còn số đông làm nghề ảnh, nhưng duy trì kiểu “gia truyền” không còn mấy nữa, các thế hệ cháu con đã rẽ ngang làm nhiều nghề khác. Ông Nhật đã từng tham gia làm thầy ở hai lớp dạy nghề ảnh cho khoảng hơn năm chục con em trong và ngoài làng, nhưng lại thất vọng bởi lớp trẻ bây giờ thiếu sự đam mê, chỉ học thực dụng cho biết rồi đi làm kiếm tiền. Hiệu ảnh bây giờ mọc như nấm…

Tuy vậy, ông Nhật với 5 cửa hiệu Sơn Hà quyết không bỏ chất “gia truyền” của làng Lai. Ông coi chụp ảnh không chỉ đơn thuần là việc ghi lại hình ảnh mà đó phải là sự sáng tạo về bố cục, ánh sáng, làm toát lên hồn cốt của nhân vật.

Làng Lai ngày trước giàu có nhất vùng vì nghề ảnh và nghề làm màn. Nay nghề làm màn đã mất hẳn, nghề ảnh thì còn nhưng không thể gọi là “phát” được. Những việc làm của cụ Tích và các bậc cao niên, nghệ nhân làng Lai vừa qua cũng chỉ đạt được mục đích là khơi lại, giữ lại cái quá khứ vàng son của làng nghề thôi, chứ khó có thể chấn hưng làng nghề để “trở lại ngày xưa” được! Nhưng nói thất truyền chưa hẳn đúng. Hiện tại thì các con cháu làng Lai vẫn đã và đang kinh doanh nghề ảnh trên nhiều địa bàn cả trong và ngoài nước. Triển lãm “Làng nhiếp ảnh – Đất danh nhân” đã có rất nhiều cháu con về dự, ai cũng đau đáu tâm nguyện làm sao để giữ gìn giá trị truyền thống nghề ảnh làng Lai...

Ghi chép của  NGUYỄN HOÀNG SÁU