Làm giàu dưới tán rừng

Câu chuyện của Lềnh A Tráng, dân tộc Dao, ở huyện Ba Chẽ, tỉnh Quảng Ninh làm giàu từ cây dược liệu khiến người dân nơi đây không khỏi ngỡ ngàng, nhất là việc anh làm giàu từ cây ba kích-một trong những sản vật vốn rất gần gũi, quen thuộc ở địa phương-là một điều gì đó xa lạ và gần như không tưởng. Lềnh A Tráng đã biết “đánh thức” chính mình và cây ba kích để làm giàu ngay trên chính mảnh đất quê hương. Cây ba kích đã đem về cho Lềnh A Tráng doanh thu hơn 1 tỷ đồng mỗi năm. Không riêng Lềnh A Tráng, giờ đây, nhiều người ở Quảng Ninh đã trồng cây ba kích để phát triển kinh tế ngay dưới tán rừng.

Việt Nam có khoảng 7.000 loài cây thuộc nhóm lâm sản ngoài gỗ (LSNG), trong đó có 216 loài tre, nứa; 56 loài song, mây; 5.000 loài cây dược liệu... hàng trăm loài làm thực phẩm, trong đó, miền núi phía Bắc chiếm tới hơn 70% tổng số loài thực vật LSNG và hơn 90% các loài LSNG quý hiếm của cả nước. Thực tế, số loài cây LSNG ở Việt Nam cũng như ở các tỉnh trung du và miền núi phía Bắc cao hơn rất nhiều so với các loài LSNG đã thống kê do nhiều loài chưa được biết đến công dụng. 

leftcenterrightdel
Nhà máy chế biến quế xuất khẩu tại xã Đào Thịnh, huyện Trấn Yên, tỉnh Yên Bái. 

Theo thống kê, tổng diện tích một số nhóm, loài LSNG chủ yếu ở Việt Nam khoảng 2.696.821ha, trong đó, diện tích LSNG phân bố tự nhiên trong rừng khoảng 1.922.634ha, diện tích LSNG trồng khoảng 776.948ha. Một số loài có diện tích trồng lớn và có sản lượng khai thác đạt giá trị cao như: Cây quế chiếm diện tích lớn nhất lên tới 137.000ha, sản lượng khoảng 32.000 tấn vỏ khô/năm; cây hồi chiếm diện tích khoảng 60.500ha, sản lượng đạt khoảng 24.200 tấn quả khô/năm; thảo quả chiếm diện tích diện tích 35.500ha, sản lượng khoảng 5.325 tấn quả khô/năm; sa nhân chiếm diện tích 5.820ha, sản lượng khoảng 582 tấn quả khô/năm; ba kích chiếm diện tích 1.295ha, sản lượng khoảng 648 tấn củ tươi/năm. Một số loài cây dược liệu khác như: Đẳng sâm, chè dây tập trung ở vùng núi cao các tỉnh Sơn La, Điện Biên, Lai Châu, Lào Cai và Hà Giang với diện tích khoảng 4.500ha, hằng năm cung cấp lên tới 9.000 tấn sản phẩm. Tổng giá trị kinh tế từ LSNG chính ước đạt khoảng 3.361 tỷ đồng/năm.

Thị trường tiêu thụ các sản phẩm LSNG gồm nội địa và xuất khẩu. Theo số liệu thống kê của Trung tâm Nghiên cứu LSNG, giai đoạn từ năm 2016 đến 2020, sản phẩm LSNG xuất khẩu chủ yếu của Việt Nam là sản phẩm mây tre, hồi, quế, thảo quả, sa nhân, nhựa thông... Các mặt hàng LSNG xuất khẩu có tốc độ tăng trưởng nhanh như sản phẩm mây tre với giá trị xuất khẩu tăng bình quân khoảng 30%/năm trong giai đoạn 2016-2020, kim ngạch xuất khẩu đạt 608 triệu USD năm 2020. Sản phẩm quế, hồi tăng bình quân khoảng 50%/năm, kim ngạch xuất khẩu năm 2020 đạt 245 triệu USD; dược liệu khoảng 90-110 triệu USD/năm; tinh dầu và dầu nhựa khoảng 100-110 triệu USD/năm.

Tiềm năng, lợi thế về kinh tế-xã hội là rất lớn từ LSNG và giá trị cảnh quan, sinh thái của rừng, thế nhưng việc quản lý, khai thác, sử dụng vẫn còn không ít bất cập. Ông Nguyễn Quốc Trị, Tổng cục trưởng Tổng cục Lâm nghiệp cho rằng: Từ trước đến nay, chúng ta mới tập trung nhiều vào khai thác các giá trị hữu hình mà hệ sinh thái rừng cung cấp chủ yếu là gỗ, còn các giá trị khác, trong đó có LSNG hiện vẫn khai thác ở dưới mức tiềm năng; chưa khai thác, sử dụng một cách tổng hợp đa chức năng, đa giá trị của hệ sinh thái rừng để tạo ra các sản phẩm có giá trị gia tăng về kinh tế-xã hội cao hơn.

Nhiều nguồn thu dưới tán rừng

Dưới tán rừng không chỉ có nguồn thu từ LSNG mà còn có các nguồn thu khác như: Dịch vụ môi trường rừng (DVMTR), bán tín chỉ carbon (CO2), du lịch sinh thái... Tổng nguồn thu DVMTR giai đoạn 2011-2020 của các tỉnh trung du, miền núi phía Bắc là hơn 7.750 tỷ đồng (chiếm 48,4% tổng thu của cả nước). Bình quân mỗi năm thu khoảng 775 tỷ đồng; riêng năm 2020 thu được 1.239 tỷ đồng. Tiềm năng nguồn thu từ DVMTR tập trung chủ yếu tại các tỉnh khu vực Tây Bắc (Lai Châu, Sơn La, Điện Biên), nơi có nhiều hệ thống thủy điện với công suất lớn như: Thủy điện Sơn La, Lai Châu, Hòa Bình trên sông Đà. Riêng tỉnh Lai Châu có nguồn thu từ tiền DVMTR lớn nhất cả nước với tổng số tiền DVMTR giai đoạn 2011-2020 là 2.647 tỷ đồng, chiếm 16,5% tổng thu giai đoạn của cả nước và 34% của các tỉnh phía Bắc.

Rừng khu vực trung du và miền núi phía Bắc nếu triển khai tất cả các phương án giảm phát thải và đạt được lượng phát thải, đồng thời giữ mức phát thải của các diện tích còn lại ở mức bình thường thì dự kiến sẽ có khoảng 51,27 triệu tấn carbon (CO2) có thể thương mại với giá dự kiến là 5USD/tấn CO2 (tính theo giá chuyển nhượng cho Quỹ Đối tác carbon trong lâm nghiệp của khu vực Bắc Trung Bộ), tổng thu từ việc bán tín chỉ carbon đạt khoảng 256 triệu USD giai đoạn 2021-2030, trung bình 25,6 triệu USD/năm (tương đương 588 tỷ đồng/năm).

Ngoài ra, rừng ở khu vực trung du và miền núi phía Bắc còn có tiềm năng rất lớn về du lịch sinh thái. Các khu: Vườn quốc gia Hoàng Liên có đỉnh Fansipan-nóc nhà huyền thoại của Đông Dương; Vườn quốc gia Bái Tử Long-vịnh Hạ Long được công nhận là Di sản thiên nhiên thế giới với hàng nghìn hòn đảo cùng với đền, chùa, di tích lịch sử-văn hóa; Khu bảo tồn thiên nhiên Mường La, Tà Xùa, Sốp Cộp và Xuân Nha, tỉnh Sơn La với khí hậu ưu đãi, thời tiết mát mẻ quanh năm phù hợp phát triển các hoạt động du lịch sinh thái; Vườn quốc gia Du Già; rừng thông Yên Minh, Vườn quốc gia Ba Bể-khu Ramsar với hệ sinh thái rừng ngập nước.

Các tỉnh trung du và miền núi phía Bắc có tổng diện tích rừng tự nhiên gần 4 triệu ha (chiếm 38,6% tổng diện tích rừng tự nhiên toàn quốc), đa dạng về chủng loài LSNG, đặc biệt là các loài dược liệu dưới tán rừng; người dân có nhiều kinh nghiệm về nuôi trồng, chế biến LSNG. Do vậy, địa bàn nơi đây, đặc biệt là các tỉnh: Sơn La, Điện Biên, Lai Châu, Hà Giang, Cao Bằng, Yên Bái, Phú Thọ, Quảng Ninh... có đầy đủ tiềm năng và lợi thế về nguồn LSNG, phát triển kinh tế dưới tán rừng.

Bài và ảnh: NGUYỄN KIỂM