Hướng đi mới cho nền nông nghiệp bền vững

QĐND - Hơn 87.000ha đất trồng lúa chất lượng thấp, kém hiệu quả ở các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) đã được chuyển đổi sang trồng cây màu phù hợp, góp phần tái cơ cấu sản xuất trồng trọt theo hướng nâng cao giá trị, bền vững…

Chuyển đổi sản xuất nông sản

Gần 40 triệu đồng là lợi nhuận mà gia đình anh Huỳnh Văn Hậu, ngụ tại xã Tân Hạnh, huyện Long Hồ, tỉnh Vĩnh Long thu được nhờ chuyển đổi hơn 2ha đất trồng lúa sản lượng thấp sang trồng cây đậu nành vào mùa vụ vừa rồi. Anh Hậu cho biết:

- Những năm trước giá lúa bấp bênh, cùng chi phí phân bón ngày mỗi tăng, gia đình chỉ thu từ sản xuất lúa vài triệu đồng/ha. Từ khi chuyển sang trồng đậu nành, bán được 18.000 đồng/kg. Với năng suất khoảng 2-2,5 tấn/ha/vụ, sau khi trừ chi phí, người dân còn lời khoảng 15-18 triệu đồng/ha.

Cũng như gia đình anh Hậu, ông Võ Thanh Hòa ở ấp Tân Hiệp, xã Tân Hạnh, huyện Long Hồ trồng 1ha đậu nành vụ Hè Thu 2013, đạt năng suất 20 tấn, giá bán 16.000 đồng/kg, trừ chi phí còn lãi 20 triệu đồng. Cùng với việc chuyển canh tác đậu tương, một số hộ dân còn chọn những cây màu có hiệu quả kinh tế cao như cây bắp (ngô) nếp. Ông Võ Phước Bảo ở xã Vĩnh Xuân, huyện Trà Ôn, nói: Từ năm 2012 đến nay, từ 1ha đất lúa, gia đình trồng và bán bắp nếp được 45 triệu đồng/vụ (lãi gần 35 triệu đồng, gần gấp đôi so với trồng lúa).

Người dân xã Dân Thành, huyện Duyên Hải, tỉnh Trà Vinh chuyển đổi từ trồng lúa sang trồng dưa hấu.

Tính đến nay, tỉnh Vĩnh Long đã chuyển đổi 2.028ha đất trồng lúa chất lượng thấp, kém hiệu quả sang trồng cây màu. Còn tỉnh Đồng Tháp chuyển đổi cơ cấu đất trồng lúa chất lượng thấp, kém hiệu quả sang đất trồng màu gần 31.000ha (đứng đầu các tỉnh ĐBSCL). Theo báo cáo của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Đồng Tháp, việc chuyển đổi từ đất trồng lúa sang trồng bắp, đỗ tương, mè, ớt, sen, rau màu các loại, đã đem lại lợi nhuận khoảng từ 15 triệu đến 46,25 triệu đồng/ha. Trong khi đó, đất trồng lúa kém hiệu quả đem lại lợi nhuận quá thấp (chưa được 1/4 so với trồng màu)... Ở tỉnh Bạc Liêu, hơn 567ha đất trồng lúa kém hiệu quả đã được chuyển sang trồng màu với thu nhập bình quân đạt từ 70-90 triệu đồng/ha/năm (lợi nhuận thu được từ 35-60 triệu đồng/ha/năm).

PGS, TS Mai Thành Phụng (Trung tâm Khuyến nông Quốc gia) cho biết: "Việc chuyển đổi đất trồng lúa chất lượng thấp và kém hiệu quả sang trồng cây màu phù hợp là một hướng đi cấp thiết và đúng đắn của ĐBSCL, nhằm tái cơ cấu ngành nông nghiệp theo hướng nâng cao giá trị gia tăng và phát triển bền vững, cũng như giảm áp lực tiêu thụ lúa, gạo trong bối cảnh thị trường tiêu thụ khó khăn. Năm 2003-2005, tại 3 địa điểm trên huyện Vĩnh Hưng, Thạnh Hóa và Tân Thạnh ở vùng đất phèn Đồng Tháp Mười, tỉnh Long An, chúng tôi đã thực hiện nghiên cứu chuyển đổi vụ lúa Hè Thu năm 2003 được thay thế bằng các loại hoa màu như: Đậu nành, bí đỏ, khổ qua (mướp đắng), đay, bắp, dưa hấu với hiệu quả kinh tế cao hơn so với trồng lúa. Năm 2004, với 4 loại cây thay thế là bí đỏ, đay, bắp và dưa hấu, cũng đạt hiệu quả cao hơn canh tác lúa. Sang năm 2005, với 3 loại cây thay thế là bắp, đay, dưa hấu, vẫn có hiệu quả cao hơn trồng lúa từ 8,5-180%"...

Tuy sự chuyển đổi là rất cần thiết và bước đầu mang lại hiệu quả, nhưng vẫn còn không ít sự thách thức, rủi ro cho người nông dân khi đi theo những mô hình mới từ đất trồng lúa sang trồng màu. Anh Lý Văn Chủ, nông dân trồng dưa hấu ở xã Dân Thành, huyện Duyên Hải, tỉnh Trà Vinh nói: "Vụ dưa hấu đầu năm 2014 trúng mùa với năng suất đạt hơn 3 tấn/công (1000m2), thế nhưng giá chỉ có hơn 1.500 đồng/kg, tính bình quân được 4,5 triệu đồng/công. Trừ chi phí trong hai tháng gia đình thu về khoảng 500.000 đồng".

Không chỉ có anh Chủ, nhiều hộ nông dân khác khi chuyển đổi cơ cấu cây trồng cũng phải chịu cảnh “may nhờ, rủi chịu”. Bởi hầu hết sự may mắn đều đã dành cho những người dám tiên phong trong việc chuyển đổi, đến khi nhiều người đua nhau làm theo thì tiêu thụ khó khăn, gặp cảnh "trúng mùa rớt giá" và bị thương lái bỏ rơi hay chèn ép… Nguyên nhân chính là đầu ra không ổn định, hoàn toàn lệ thuộc vào mùa vụ, thương lái. Bên cạnh đó, vai trò, trách nhiệm của các cơ quan quản lý, Nhà nước, doanh nghiệp… còn rất mờ nhạt, thiếu sự liên kết 4 nhà, khiến nông dân dù đã chuyển đổi nhưng luôn thấp thỏm, lo âu.

Ông Triệu Công Đỉnh, Chủ nhiệm Hợp tác xã rau an toàn Bình Thủy (TP Cần Thơ) bộc bạch: "Hợp tác xã chúng tôi đang sản xuất rau sạch, an toàn với diện tích 11ha. Hiện nay, rất nhiều nông dân muốn tham gia hợp tác xã để mở rộng quy mô sản xuất lên tới 30ha, nhưng vì khả năng đầu ra của sản phẩm có hạn nên chúng tôi vẫn chưa thể mở rộng diện tích".

Cần hướng đi bền vững

PSG, TS Phạm Văn Dư, Phó cục trưởng Cục Trồng trọt (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn), cho biết:

- Hằng năm, Việt Nam phải nhập khẩu 1,5-1,7 triệu tấn bắp hạt, 2,4 triệu tấn khô dầu đậu nành, 600.000 tấn hạt đậu nành và một số nguyên liệu nông sản khác, với tổng kim ngạch nhập khẩu khoảng 3,4 tỷ USD. Việc chuyển đổi cơ cấu nông nghiệp để đáp ứng nhu cầu trên là một trong những chiến lược và thách thức của ĐBSCL. ĐBSCL có khả năng phát triển diện tích trồng bắp lai lên đến 100.000ha, 350.000ha đậu nành trong vụ Xuân Hè và Hè Thu sớm trên các diện tích lúa kém hiệu quả. Mỗi năm cung cấp khoảng 700.000 tấn đậu nành và 550.000 tấn bắp cho nhu cầu tiêu dùng, chế biến thực phẩm và thức ăn chăn nuôi. Thị trường tiêu thụ dồi dào, nhất là nhu cầu sản xuất thức ăn chăn nuôi. Mục tiêu từ năm 2020 trở đi, Việt Nam có khả năng tự cung ứng, không nhập khẩu hai loại nông sản này nữa…

Tại hội nghị sơ kết 6 tháng đầu năm và phương hướng nhiệm vụ 6 tháng cuối năm 2014 của Ban Chỉ đạo Tây Nam Bộ, đại diện Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cho rằng: Nguyên tắc chuyển đổi cơ cấu cây trồng từ đất trồng lúa sang cây hằng năm, kết hợp với nuôi trồng thủy sản trên đất trồng lúa phải bảo đảm những nguyên tắc: Không làm mất đi các điều kiện phù hợp để trồng lúa trở lại, không làm biến dạng mặt bằng, không gây ô nhiễm, thoái hóa đất trồng lúa, không hư hỏng công trình giao thông, công trình thủy lợi phục vụ trồng lúa; phù hợp với kế hoạch chuyển đổi cơ cấu cây trồng từ trồng lúa sang trồng cây hằng năm hoặc trồng lúa kết hợp với nuôi trồng thủy sản; trường hợp đất bị nhiễm mặn tạm thời trong vụ nuôi trồng thủy sản thì phải có biện pháp phục hồi… Theo đó, đến năm 2015, vùng ĐBSCL sẽ chuyển đổi 112.000ha trồng lúa sang cây màu và đến năm 2020, tổng diện tích chuyển đổi sẽ tăng lên 204.000ha.

Thế nhưng, theo đánh giá của nhiều chuyên gia thì điều kiện bảo đảm chất lượng nguyên liệu bắp và đậu nành trong nước rất khó. Và một thực tế hiện nay là có rất nhiều doanh nghiệp chế biến thức ăn chăn nuôi nhưng chưa có mô hình liên kết, đầu tư bao tiêu sản phẩm trọn gói với nông dân.

Theo ông Lê Thanh Tùng, Phó trưởng phòng Cây lương thực thuộc Cục Trồng trọt: Việc chuyển đổi phải cương quyết để đa dạng cây trồng, nâng cao thu nhập cho nông dân, phải giải quyết tốt các mặt tồn tại như: Chưa ổn định nguồn tiêu thụ; khâu chế biến, tiêu thụ, xây dựng vùng nguyên liệu còn rời rạc, nhỏ lẻ, cũng như hạn chế trong việc áp dụng tiến bộ khoa học, kỹ thuật, nhất là cơ giới hóa còn yếu, chưa bài bản…

Việc chuyển đổi đất trồng lúa chất lượng thấp, kém hiệu quả là một phương án giải quyết những khó khăn trong việc tiêu thụ lúa, gạo ở ĐBSCL, nâng cao thu nhập cho nông dân. Thế nhưng, để làm tốt điều này cần phải giải quyết được nỗi lo chung của nông sản ĐBSCL là tình trạng “được mùa mất giá”, để người nông dân an tâm chuyển đổi sản xuất, chuyển đổi cơ cấu cây trồng, xóa thế độc canh cây lúa. Đây là một trong những chiến lược trọng tâm phát triển kinh tế ĐBSCL theo hướng bền vững và hiệu quả.

Bài, ảnh: VIỆT HÀ