Chúng tôi hỏi đường về thôn Đàn Viên, xã Cao Viên, huyện Thanh Oai, TP Hà Nội để tìm hiểu về nghề làm đèn kéo quân đã có lịch sử cả trăm năm. Cuộc tìm kiếm những nghệ nhân làm đèn kéo quân ở Đàn Viên không ngờ lại khó khăn với chúng tôi đến thế, bởi trong cuộc mưu sinh cơm, áo, gạo, tiền, người Đàn Viên đã bỏ nghề làm đèn từ hơn chục năm nay; phải tìm hỏi một số cụ cao niên trong làng, chúng tôi mới tìm ra được nhà nghệ nhân Vũ Văn Sinh.

Nhà ông Sinh nằm ở cuối xóm Hòa Bình, thôn Đàn Viên. Chúng tôi khá bất ngờ khi biết nghệ nhân Vũ Văn Sinh là người đã từng giữ kỷ lục làm chiếc đèn kéo quân lớn nhất Việt Nam năm 2006. Đó là chiếc đèn kéo quân được làm ra trong mùa Trung thu 2006, có chiều cao 6,7m và đường kính 2,7m, có nghĩa là cao gần bằng căn nhà hai tầng. Kinh phí để làm ra chiếc đèn kéo quân khổng lồ này lên tới cả chục triệu đồng, là số tiền khá lớn khi ấy. Nhưng rồi đèn làm ra cũng chỉ là để đơn vị chủ quản đăng ký kỷ lục Guinness Việt Nam.

leftcenterrightdel
Nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền vừa làm vừa giới thiệu cho chúng tôi về các chi tiết của đèn kéo quân.

Nói về chiếc đèn kéo quân và nghề này, ông Sinh tâm sự: “Nghề làm đèn kéo quân ở quê tôi đã có từ rất rất lâu rồi; từ thế hệ này truyền cho thế hệ khác. Cứ như thế nghề làm đèn kéo quân ở Đàn Viên đã có hơn 100 năm. Thuở trước, khi còn thiếu thốn nhiều nguyên vật liệu, thì chiếc đèn kéo quân được làm ra từ thanh tre, thanh nứa khô, dây chỉ, giấy màu, cây nến…, rất đơn giản. Khi đèn kéo quân được làm xong, bọn trẻ háo hức đợi tết Trung thu để được đốt đèn, rồi rước đèn từ làng trên xuống xóm dưới rất vui…”

Cách đây khoảng 30-40 năm, đèn kéo quân ở thôn Đàn Viên đã phong phú hơn về hình dáng, kích cỡ và màu sắc khi nguyên liệu làm đèn khá đầy đủ. Khi ấy người ta làm đèn kéo quân chủ yếu để chơi, hoặc để tặng nhau, có khi để đổi lấy vài cần thóc, cân khoai.

Trước đây người ta làm đèn kéo quân cho trẻ em ngoài mục đích như một món đồ chơi, thì nó còn mang ý nghĩa truyền dạy lòng yêu nước, lòng tự hào dân tộc cho thế hệ trẻ. Chính vì thế, những hình dán lên các thân mặt của đèn kéo quân thường nói về việc lễ, hiếu, trung, nghĩa và đặc biệt là hình ảnh các đoàn quân lính, ngựa xe, hành quân, xung trận, vì thế nên mới được gọi là kéo quân. Sau này các hình vẽ được dán lên đèn phong phú hơn, như hình các bức tranh dân gian Đông Hồ, Hàng Trống, hình chú Tễu, chú Cuội, chị Hằng Nga…

Thấm thoát đã gần nửa thế kỷ trôi qua, khi nền kinh tế bước vào cơ chế thị trường, nhiều người ở Đàn Viên đã mạnh dạn mua nguyên liệu về làm đèn kéo quân, đèn ông sao để bán dịp Trung thu. Nhưng theo nghệ nhân Sinh, nghề làm đèo kéo quân để bán ở Đàn Viên thực sự chỉ hưng thịnh khoảng gần 30 năm, từ sau năm 1975, rồi dần mai một và đến nay gần như biến mất. Mấy năm trở lại đây trong thôn, chỉ còn một vài gia đình làm đèn ông sao, còn đèn kéo quân thì không ai muốn làm nữa.

Cũng chỉ vì lòng đam mê và tiếc nuối những chiếc đèn kéo quân, mà nghệ nhân Sinh và người anh họ là nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền vẫn cố giữ lấy nghề, bởi thực tế hiện nay chẳng còn mấy người, mấy nhà chơi và trang trí đèn kéo quân trong nhà vào dịp tết Trung thu.

Theo nghệ nhân Sinh, làm đèn kéo quân khá đơn giản. Điều quan trọng nhất của người làm đèn kéo quân là phải biết tính toán đến đối lưu không khí bên trong chiếc đèn kéo quân sao cho thật cân bằng. Khi đối lưu không khí cân bằng, ta đốt nến lên và có gió thổi qua, chiếc đèn kéo quân sẽ tự quay.

Hiện nay, đèn kéo quân bằng khung gỗ, giấy màu cỡ lớn đang được nghệ nhân Sinh làm theo đơn đặt hàng của một số quán cà phê; mỗi chiếc đèn kéo quân được ông và vợ làm liên tục trong 3 ngày mới xong; bán cho các cửa hàng với giá 3-5 triệu đồng/chiếc. Còn với những chiếc đèn kéo quân đơn giản bằng khung tre, nứa, cỡ nhỏ thì một người thợ có thể làm trong ngày là xong với giá bán ra khoảng 200.000-300.000 đồng, nhưng chỉ còn rất ít người chơi đèn kéo quân, nên người dân Đàn Viên không thể sống được với nghề này.

Người làm đèn kéo quân lâu năm còn sót lại ở Đàn Viên chúng ta phải kể đến nghệ nhân Vũ Văn Sinh. Còn người nghệ nhân gắn bó với chiếc đèn kéo quân lâu nhất thì là nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền. Ông quyền năm nay 79 tuổi và đã có hơn 60 năm làm đèn kéo quân.

Thấy mấy người trẻ tìm mình, nghệ nhân Quyền cũng ngạc nhiên lắm. Nhưng rồi khi biết lý do, ánh mắt ông rất vui, như đang sáng lên một niềm tin hy vọng gì đó thật lạ kỳ. Ông bỏ cả bữa trưa để vừa làm đèn kéo quân, vừa tiếp chuyện chúng tôi.

Ông Quyền bảo, ngày xưa lũ trẻ chúng tôi nghèo làm gì có tiền để ra Hà Nội mua đồ chơi trung thu. Cả bọn trẻ ở vùng quê này thường cùng nhau đi kiếm tre, nứa và những trang giấy bỏ đi để làm đèo kéo quân chơi đêm rằm.

Vậy là đã hơn 60 năm, nghệ nhân Quyền gắn bó với chiếc đèn kéo quân. Không chỉ làm đèn kéo quân rất siêu mà nghệ nhân Quyền còn biết làm mọi đồ chơi dân gian. Không để chúng tôi chờ đợi, nghệ nhân đã lấy ngay một đồ chơi rất thú vị ra biểu diễn cho chúng tôi xem, đó là mấy con lật đật bằng tre, nứa. Cách làm con lật đật này cũng hết sức thủ công đơn giản, nhưng khi chơi ta thấy rất hay.

Có được niềm vui trong giây lát khi mấy người trẻ tìm về với mình, ông Quyền lại buồn bã kể cho chúng tôi nghe chuyện đèn kéo quân thời nay. Ông bảo, hiện nay không còn ai sống được bằng nghề làm đèo kéo quân nữa cả. Cả làng Đàn Viên bỏ nghề này hết rồi. Chỉ có gia đình ông Sinh và gia đình ông hằng năm được Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam đặt hàng vài chục chiếc.

Dạy để bảo tồn nét văn hóa truyền thống lâu đời, chứ không phải vì mục đích phát triển kinh tế. Nghệ nhân Quyền kể: “Những buổi dạy làm đèn ở khuôn viên Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, bọn trẻ hào hứng học lắm, nhưng được vài buổi thôi. Ngay ở làng Đàn Viên, nơi có nghề làm đèn mà bây giờ bọn trẻ cũng chẳng còn đứa nào yêu thích nữa.”

Hiện nay, nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền và Vũ Văn Sinh vẫn đang truyền dạy cách làm đèn có một số bạn trẻ yêu thích ở Hà Nội và các tỉnh lân cận. Ngoài dịp tết Trung thu thường dạy  làm đèn ở Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, thì hai nghệ nhân cũng đến một số trường cấp 1, cấp 2 để dạy làm đèn vào các buổi ngoại khóa.

Bên cạnh đó, để duy trì nghề đèn kéo quân và có tiền sinh hoạt, nghệ nhân Quyền và Sinh hiện nay nhận thêm các đơn hàng làm đèn kéo quân từ quán cà phê, phục vụ tiệc sinh nhật, trang trí đám cưới hỏi,  lễ tết người dân và các dòng họ

Cả hai nghệ nhân đều tâm sự với chúng tôi, vì lòng đam mê nên vẫn quyết tâm giữ nghề, vẫn sẽ đi dạy lũ trẻ ở bất cứ nơi nào. Mong ước lớn nhất của hai nghệ nhân là qua việc dạy làm đèn để níu kéo lại cho lũ trẻ tâm hồn trong sáng, hướng về nét văn hóa dân gian truyền thống, tốt đẹp.

Bài, ảnh: DƯƠNG VĂN HẢI