Hệ thống núi, hang ở Kinh Môn có nhiều hình thù, gắn với những huyền sử và mang đậm nét văn hóa của người Việt. Ở Kinh Môn, khi nhắc đến núi đá, người ta thường nói về ngọn An Phụ, cao nhất trong 113 ngọn núi của huyện. Ngọn An Phụ nằm trên dãy núi An Phụ, dài gần 17km, kéo dài từ đông sang tây như bức tường thành kỳ vĩ bên dòng Kinh Thầy. Trên núi có đền cao An Phụ (tức đền thờ Trần Liễu - anh ruột vua Trần Thái Tông và là thân phụ của Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn), chùa Tường Vân (tức chùa Cao) và tượng đài Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn. Tuy bị giặc tàn phá nhiều lần, song nơi đây vẫn còn những cây cổ thụ có tuổi hàng thế kỷ, giếng thiêng quanh năm đầy ắp nước trong.

Động Kính Chủ xưa kia được ví là "Nam thiên đệ lục động". 

Từ đền cao An Phụ phóng tầm mắt nhìn ra bốn phía là những cánh đồng bát ngát, những làng quê với dòng sông quanh co uốn lượn, dãy Dương Nham như hòn non bộ khổng lồ giữa khoảng mênh mông của thung lũng sông Kinh Thầy. Động Kính Chủ nằm trong núi Dương Nham, từng được triều đình phong kiến xưa tôn là "Nam thiên đệ lục động" (tức động đẹp thứ sáu của nước Nam). Động Kính Chủ là điểm đến từng được nhiều danh nhân như: Phạm Sư Mạnh, vua Lê Thánh Tông, Lễ bộ Thượng thư Vũ Cán (thời Lê), Hình bộ Thượng thư Trương Quốc Dụng (thời Nguyễn)… ghé thăm. Cảm xúc trước cảnh sông núi kỳ vĩ, họ đã để lại những dòng suy tư với đất nước và thời cuộc vào 54 tấm bia đá tạc vào vách động. “Bộ sưu tập” bia đá với đủ hình hoa văn, dấu chữ, kích cỡ, thời kỳ… tạo cho du khách cảm giác sống giữa cuồn cuộn dòng chảy của lịch sử. Nhiều người cảm thán trước tài hoa của những người thợ làng nghề đá Kính Chủ ngay dưới chân núi.

Gần đó là dãy Nhẫm Dương với hệ thống gồm 26 hang động lớn nhỏ, các hang hình thù đẹp mắt, ánh nhũ lấp lánh. Hệ thống núi đá vôi, các hang động và cảnh quan thiên nhiên ở đây hùng vĩ, chạy dài theo thế rồng uốn voi phục. Trong lòng các hang động ở đây lưu giữ nhiều hiện vật thuộc đủ các thời kỳ, từ đồ đá, đồ đồng, đến gần đây như thời Nguyễn, kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ… Chốn tổ phái Tào Động cũng chính là nơi lưu giữ câu chuyện huyền bí về sự tích hóa thánh của sư tổ Thủy Nguyệt. Tại nơi người viên tịch, sư tổ ngồi kiết già, phía trên đầu xuất hiện một vệt lõm sâu đúng bằng kích thước đầu người và phía dưới chân cũng có vết lõm giống hình bàn chân người. Sử sách ghi lại rằng, sau khi sư tổ đắc đạo, thân ngài đã thúc đầu và đạp chân vào núi đá, nhưng đầu ngài không hề hấn gì mà núi đá thì lại bị biến chuyển.  

Những dãy núi đá Kinh Môn là nơi đã diễn ra các cuộc chiến đấu của ông cha ta chống giặc ngoại xâm. Thời kỳ kháng chiến chống quân Nguyên-Mông, vua Trần Nhân Tông đã đóng quân trên núi Dương Nham ngăn chặn mũi tiến công đường thủy của giặc. Trong kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, Nhẫm Dương là nơi đóng quân của nhiều đơn vị bộ đội. Hệ thống hang ở đây là cơ sở bí mật của các cán bộ cách mạng. Các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước như: Lê Thanh Nghị, Hoàng Quốc Việt, Nguyễn Công Hòa đã dùng hang làm trụ sở chỉ huy của Đệ tứ Chiến khu Đông Triều... 

Bài và ảnh: LAN DỊU