Ý nghĩa nhân văn của lễ hội truyền thống là góp phần gắn kết tinh thần cộng đồng dân tộc, giáo dục đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, truyền thống lịch sử cách mạng cho các tầng lớp nhân dân; đồng thời góp phần bảo tồn, giữ gìn, quảng bá những nét đẹp, giá trị văn hóa của dân tộc.

Báo chí với tư cách là cầu nối giữa lễ hội với người dân, đã góp phần quan trọng trong việc tuyên truyền, quảng bá và làm lan tỏa những giá trị tích cực của lễ hội đến với đông đảo công chúng. Bên cạnh đó, báo chí cũng đã lên tiếng kịp thời, phản ánh nhanh nhạy về những hiện tượng thương mại hóa, biến tướng, tiêu cực trong công tác quản lý và tổ chức lễ hội, qua đó kiến giải, đề xuất các giải pháp phù hợp, giúp các địa phương và cơ quan chức năng có những việc làm thiết thực để đưa lễ hội vào nền nếp văn minh hơn.

Màn trống hội tại Lễ hội tịch điền, xã Đọi Sơn, huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam.

Tuy nhiên, mấy năm gần đây, những hình ảnh phản cảm, biến tướng, tiêu cực trong lễ hội xuất hiện ngày càng nhiều, mật độ dày, tần suất lớn trên nhiều ấn phẩm báo chí, nhất là báo in, báo điện tử và truyền hình, nhất là vào thời điểm những tháng đầu năm. Trước hết phải nói rằng, những bất cập trong hoạt động lễ hội xuất phát từ công tác quản lý, tổ chức lễ hội của chính quyền các địa phương và cơ quan chức năng còn hạn chế, yếu kém, chưa theo kịp tình hình và chưa lường hết được những hệ lụy, hậu quả do mặt trái của lễ hội trong xã hội hiện đại gây ra. Nhưng cũng thẳng thắn thừa nhận, báo chí cũng là một trong những “tác nhân” làm “tích hợp” thêm sự quá tải, biến tướng của một số lễ hội, nhất là một số lễ hội lớn, lễ hội nổi tiếng. Lễ hội truyền thống của người dân trước đây thường được tổ chức trong phạm vi làng xã, không khí tuy tấp nập, rộn ràng nhưng trong tâm thế bình yên, vui vẻ, tạo sự hứng khởi cho bà con trong những ngày đầu năm mới. Tuy vậy, trong xã hội bùng nổ thông tin, do cách thức thông tin, tuyên truyền, quảng bá rầm rộ tập trung vào một thời điểm mà báo chí đã đưa nhiều lễ hội vượt ra khỏi ranh giới “lũy tre làng”, đặc biệt là các lễ hội mang tính tâm linh. Có lúc do vô tình, có khi cũng do cố ý mà báo chí đã khuếch trương, thổi phồng ý nghĩa tâm linh của một số lễ hội, đánh trúng vào tâm lý, thị hiếu tò mò của người dân, nhất là những người nhẹ dạ cả tin, làm cho nhiều người bỏ bê cả công việc đổ xô đến một số chùa chiền, lễ hội, gây sự quá tải trong công tác quản lý và tổ chức lễ hội của địa phương.

Điển hình nhất là lễ hội đền Trần ở Nam Định. Lễ hội này vốn trước đây chỉ được tổ chức trong phạm vi cộng đồng làng xã, sau này tổ chức với quy mô ngày càng lớn, bởi do báo chí khai thác quá sâu, đưa tin quá đậm về “tính thiêng” của lễ hội này mà người nọ rỉ tai người kia kéo đến ùn ùn để xin “lộc thánh”, xin thăng quan tiến chức, xin đủ thứ trong cuộc đời! Vì lễ khai ấn đền Trần tổ chức vào giữa đêm 14, rạng sáng rằm tháng Giêng hằng năm nên vài ba năm trở lại đây, hàng vạn người đã đổ xô về lễ hội này, gây nên sự quá tải trầm trọng cả về công tác tổ chức, quản lý lễ hội, về bảo đảm an ninh trật tự, vệ sinh môi trường và tiềm ẩn rất nhiều nguy cơ, hệ lụy ngoài ý muốn của ban tổ chức. Hay như lễ hội đền Bà Chúa Kho ở Bắc Ninh cũng vậy. Từng có tờ báo, trang mạng đưa những tin lập lờ, đại loại như: Tại sao đền Bà Chúa Kho lại linh thiêng như vậy? Đi lễ đền Bà Chúa Kho để cầu “buôn may, bán đắt” v.v..  Thậm chí có tờ báo đã không ngại ngần liệt kê những ngôi chùa thiêng nhất ở nước ta, có tờ báo lại mô tả chi tiết đến chùa này, lễ hội kia thì người dân nên làm gì. Chính cái kiểu đưa tin này đã vô hình trung “gây nhiễu ám thị” cho rất nhiều người dân vốn thiếu hiểu biết, lại chỉ tin vào những điều may rủi trong cuộc sống nên họ đã bất chấp đường xa, không ngại vất vả, cố đến bằng được các chùa chiền, lễ hội “linh thiêng” mà báo chí đã giới thiệu, quảng bá thì mới cảm thấy… yên lòng!

Một trong những nét tính cách của một bộ phận không nhỏ người Việt là dễ bị ảnh hưởng, thậm chí bị “kích động” bởi tâm lý đám đông, điều này xuất hiện rất rõ ở một số lễ hội trong thời gian gần đây. Mặt trái của tâm lý đám đông trong lễ hội là dễ lôi cuốn nhiều người hành động theo bản năng, thiếu kiểm soát của lý trí nên gây ra những hình ảnh biến tướng, phản cảm trong lễ hội. Mặt khác, tâm lý cầu an, cầu lộc, cầu may của người dân khi đi lễ hội là một hành vi tín ngưỡng trong đời sống tâm linh, nhưng xét ở góc độ khoa học, nếu hành vi đó vượt quá giới hạn thì trở thành mê tín, lợi bất cập hại. Báo chí cần nhận rõ đặc điểm này để có các hình thức thông tin, tuyên truyền phù hợp, thận trọng, tránh phản ánh phiến diện, không vô tình “tiếp tay” cho người dân đi lễ hội chỉ vì niềm tin tín ngưỡng thái quá.

Bên cạnh đó, báo chí cũng rất cần bình tĩnh, tỉnh táo để không làm “cánh tay nối dài” cho một số địa phương muốn thông qua báo chí để tuyên truyền, quảng bá rầm rộ lễ hội của địa phương mình chỉ vì mục đích kinh tế, lợi nhuận đơn thuần. Việc báo chí phản ánh, phê phán những bất cập, yếu kém, tiêu cực trong hoạt động lễ hội cũng rất cần thiết, nhưng phải qua “lăng kính” trung thực, khách quan, công tâm, tránh tình trạng “ít xít ra nhiều”, “bé xé ra to”, vì đó cũng là biểu hiện làm méo mó, biến dạng hình ảnh của lễ hội, gây dư luận không tốt trong nhân dân.  Một điều không kém phần quan trọng là khi phản ánh về lễ hội nào, người làm báo phải có hiểu biết đầy đủ, sâu sắc về lịch sử, nguồn gốc, bản chất, nội dung, ý nghĩa của lễ hội đó. Chỉ có như vậy mới không rơi vào cách thông tin, tuyên truyền hời hợt, chỉ đề cập đến hình thức, nghi thức bên ngoài hay những hiện tượng nhất thời nảy sinh mà không hiểu hết giá trị cốt lõi và ý nghĩa đích thực của lễ hội, qua đó cũng tránh được cách nhìn nhận, xem xét vấn đề theo cảm tính, “thầy bói xem voi”.

  Bài và ảnh: BẢO NHƯ