Cổ Am: Làng khoa bảng, làng cách mạng

“Muốn đỗ đạt cao, hãy vào làng Cổ”

Đó là câu ca từ thuở xa xưa ở vùng đất ven sông Hóa bao gồm các xã thuộc huyện Vĩnh Bảo (Hải Phòng) và huyện Thái Thụy (Thái Bình). Làng Cổ là tên gọi tắt của làng Cổ Am bởi vùng này còn có hơn chục làng có tên Am, như: Thượng Am, Hạ Am, Trung Am, Đông Am, Nam Am, Lạng Am, Tiền Am, Liên Am, Ngãi Am, Hội Am... Cổ Am là quê hương của cụ Trạng Trình-Nguyễn Bỉnh Khiêm và rất nhiều bậc khoa bảng đỗ đạt cao ở mọi thời đại. Tiêu biểu có cụ Trần Lương Bật đỗ tiến sĩ năm 1664, đời Hậu Lê, làm đến chức Hữu thị lang bộ binh, khi mất còn được truy phong chức Tả thị lang. Cụ Trần Công Hân đỗ tiến sĩ năm 1733, thời Hậu Lê; giữ chức Đãi chế Viện Hàn lâm; đi dẹp giặc bị tử trận, được truy phong Đông Các Đại học sĩ. Đến thế kỷ 19, Cổ Am lại “cung cấp” cho đất nước một thế hệ hiền tài được mệnh danh là “Tứ kiệt xứ Đông” (đó là: Nhất Đội, nhì Huy, tam Kỳ, tứ Vượng).

Cùng với làng Hành Thiện ở Nam Định-xứ Nam, quê hương của Tổng Bí thư Trường Chinh, làng Cổ Am-xứ Đông đã được mệnh danh là làng khoa bảng “Đông Cổ Am, Nam Hành Thiện”.

Trong thế kỷ 20 và đầu thế kỷ 21, nhiều người Cổ Am tiếp tục thành đạt trên mọi lĩnh vực của cuộc sống. Trên văn đàn Việt Nam, Cổ Am có hai anh em là Trần Tiêu và Trần Khánh Dư (tức Khái Hưng trong Tự Lực văn đoàn, tác giả của hai cuốn tiểu thuyết nổi tiếng Hồn bướm mơ tiên và Nửa chừng xuân). Trong lĩnh lực nghệ thuật, có Giáo sư Trần Bảng, nhà nghiên cứu chèo nổi tiếng, nghệ sĩ Trần Lực… Trong lĩnh vực toán học, có Giáo sư, Tiến sĩ Đào Trọng Thi, nguyên Chủ nhiệm Ủy ban Giáo dục, thanh niên, thiếu niên và nhi đồng của Quốc hội, nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Trong lĩnh vực lịch sử, có Trung tướng, Giáo sư, Tiến sĩ Hoàng Phương, nguyên Viện trưởng Viện Lịch sử Quân sự Việt Nam. Trong lĩnh vực y học, có Tiến sĩ Trần Trọng Hải, được Viện Hàn lâm khoa học New York (Mỹ) bầu làm viện sĩ. Trong lĩnh vực báo chí, có Giáo sư Đào Nguyên Cát, Tổng biên tập Thời báo Kinh tế Việt Nam...

Đồng chí Chủ tịch UBND xã Cổ Am Đào Nguyên Linh khen thưởng học sinh giỏi của xã năm học 2017-2018. Ảnh: TRƯỜNG GIANG.

Nhiều người ngạc nhiên bởi Cổ Am là xã thuộc loại “vùng sâu, vùng xa” nhất của Hải Phòng (không kể các xã hải đảo) vậy mà có khá nhiều học sinh đoạt giải trong kỳ thi học sinh giỏi quốc gia và quốc tế. Theo số liệu thống kê mới đây của UBND xã Cổ Am, hiện có 24 viện sĩ, giáo sư, phó giáo sư; 62 tiến sĩ và hàng trăm thạc sĩ, hàng nghìn cử nhân là con cháu Cổ Am đang công tác trên mọi miền Tổ quốc và ở nhiều quốc gia trên thế giới. Chỉ tính riêng người gốc Cổ Am ở Hà Nội đã nhiều hơn dân số của xã Cổ Am hiện nay.  

Lý giải về “đất học làng Cổ”, nhiều người cho rằng, đó là do phong thủy, do dải đất “đầu rồng”... nhưng theo phân tích của đồng chí Đào Nguyên Cự, Bí thư Đảng ủy xã thì sự đỗ đạt của con cháu trong làng được bắt nguồn từ truyền thống hiếu học. Làng Cổ xưa kia đất chật, người đông, “chiêm khê, mùa thối”, nên các gia đình đều cố gắng động viên con cháu học hành, thi cử để làm quan, làm nghề dạy học hoặc đi lập nghiệp ở phương xa. Trường Tiểu học Cổ Am ra đời từ năm 1926 là một trong những trường đầu tiên dạy chữ Quốc ngữ ở làng nông thôn Việt Nam. Năm 1946, Cổ Am vinh dự được Bác Hồ tặng thư khen và ảnh Bác về thành tích “diệt giặc đói, giặc dốt”. Hiện nay, Cổ Am vẫn còn duy trì một phong tục đẹp đó là trọng người có học hơn người giàu sang, người có quyền cao, chức trọng. Các gia đình thường không khoe chức vụ, sự giàu sang của con cháu mà khoe học hàm, học vị. Hội Khuyến học của xã còn ra đời trước Hội Khuyến học Việt Nam. Hầu hết các dòng họ trong xã đều có quỹ khuyến học. Con cháu học giỏi đều được khen thưởng từ dòng họ, đến xóm, thôn, xã…

Nơi ra đời chi bộ Đảng Cộng sản đầu tiên của huyện Vĩnh Bảo

Sử sách đã ghi, Cổ Am vào thời nào cũng có hào kiệt. Theo gia phả họ Trần ở Cổ Am, một vọng tộc có nhiều nhà khoa bảng, thì thủy tổ họ Trần là một vị tướng chỉ huy cánh quân phía bắc trong trận Hàm Tử nổi tiếng năm 1407, bị trọng thương, được đưa về Cổ Am dưỡng thương rồi sinh cơ lập nghiệp tại đây.

Đầu năm 1930, Trần Quang Diệu là người con Cổ Am cùng với Đào Vãn Thê khởi nghĩa chống Pháp, giết tri phủ Vĩnh Bảo, đánh chiếm huyện lỵ, khí thế ngùn ngụt. Robin, thống sứ Bắc Kỳ lúc bấy giờ đã cho máy bay ném xuống Cổ Am đến 57 quả bom (một con số đáng kinh hoàng vào thời đó), rồi dàn quân càn quét, đốt phá; nhưng vẫn không khuất phục được vùng đất phát tích những bậc kiệt hiệt song toàn văn võ.

 Ngày 8-8-1938, tại nhà riêng của đảng viên Trịnh Khắc Dần có sự tham dự của Ủy viên Ban cán sự Đảng bộ tỉnh Hải Dương, Chi bộ Đảng Cộng sản Việt Nam ở Cổ Am được thành lập với 3 đảng viên đầu tiên là Trịnh Khắc Dần, Đào Trọng Khoan và Nguyễn Văn Ước. Trong đó có hai đảng viên Trịnh Khắc Dần và Đào Trọng Khoan là người Cổ Am. Đây là chi bộ Đảng Cộng sản đầu tiên của huyện Vĩnh Bảo và cũng là tiền thân của Đảng bộ huyện Vĩnh Bảo ngày nay.  

Thu hoạch lúa ở Cổ Am. Ảnh: TRẦN THỊ ĐỘNG.

Những ngày đầu sau Cách mạng Tháng Tám thành công, do có sự chuẩn bị từ trước, Cổ Am đã cung cấp nhiều cán bộ cho phong trào cách mạng của cả nước. Nhiều đồng chí sau này trở thành cán bộ chủ chốt của các huyện, tỉnh, bộ, ngành.  

Trong những năm kháng chiến chống thực dân Pháp, du kích Cổ Am đã tham gia nhiều trận đánh bằng vũ khí tự tạo và vũ khí lấy được của địch. Trong đó có trận nổi tiếng là giả làm phụ nữ đi chợ Nam Am rồi bất ngờ dùng đòn gánh đánh lính Âu-Phi, cướp súng của địch. Nhiều người dân trong vùng vẫn còn nhớ bài thơ cảnh cáo giặc Pháp lúc đó: “Du kích Cổ Am giỏi lắm thay/ Giả làm phụ nữ giữa ban ngày/ Đòn gánh đánh Tây ngay tại chợ/ Giặc kia muốn sống, phải cút ngay”.

Trong những năm kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, Cổ Am luôn là lá cờ đầu của Phong trào “Thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người” của huyện Vĩnh Bảo. Hầu như tất cả gia đình trong xã đều có người đi bộ đội, trong đó 15 gia đình có từ 3 đến 5 người con đi bộ đội; 13 gia đình có hai người con liệt sĩ. Trong xã có 21 Bà mẹ Việt Nam anh hùng. Đặc biệt, có 3 chị em ruột là cụ Đào Thị Nhữ, Đào Thị Như, Đào Thị Tỉu đều là Bà mẹ Việt Nam anh hùng. Cả 3 cụ đều có hai người con là liệt sĩ. Cổ Am cũng là xã đầu tiên của huyện Vĩnh Bảo được đón danh hiệu cao quý Đơn vị Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân.  

Làng Cổ hôm nay

Hiện nay, tất cả ngõ xóm, mương tưới tiêu đều được đổ bê tông, đường làng và đường ra đồng được trải nhựa rộng rãi. Những ngôi nhà mái ngói đỏ au và nhà tầng kiên cố thay cho nhà tranh, vách đất trước đây… Đó là nét chấm phá rất đáng tự hào về làng Cổ Am hôm nay.

Đồng chí Đào Nguyên Linh, Phó bí thư Đảng ủy, Chủ tịch UBND xã Cổ Am, cho biết: "Nhân dịp kỷ niệm 80 năm Ngày thành lập chi bộ Đảng Cộng sản đầu tiên của xã và cũng là của huyện Vĩnh Bảo, Cổ Am sẽ tổ chức lễ đón nhận danh hiệu “Xã đạt chuẩn nông thôn mới”.

Đồng chí Đào Nguyên Cự, Bí thư Đảng ủy xã Cổ Am phấn khởi thông báo: "Từ năm 2008 đến nay, năng suất lúa của Cổ Am luôn nằm trong tốp đầu của huyện Vĩnh Bảo. Hiện nay, 99,9% dân số trong xã dùng nước hợp vệ sinh. Cả xã chỉ còn 14 hộ nghèo theo tiêu chí mới".   

Truyền thống hiếu học và khoa bảng vẫn được phát huy trong giai đoạn hiện nay. Từ năm 2007 xã đã hoàn thành phổ cập trung học và học nghề. Trường tiểu học, trung học cơ sở và mầm non luôn giữ vững là trường tiên tiến xuất sắc. Tỷ lệ học sinh Cổ Am thi đỗ vào đại học vẫn luôn dẫn đầu trong vùng.

Lễ hội làng Cổ Am. Ảnh: TRẦN THỊ ĐỘNG.

Tuy nhiên, cũng giống như nhiều làng quê hiếu học khác, Cổ Am đang phải đối mặt với tình trạng dân số trong xã ngày càng giảm. Phần lớn thanh niên sau khi tốt nghiệp đại học, cao đẳng hoặc hoàn thành nghĩa vụ quân sự đều không trở về quê mà lập nghiệp ở các thành phố, thị xã. Hiện nay, người già (từ 60 tuổi trở lên) đang chiếm tỷ lệ khá cao trong xã, số trẻ em sinh ra hằng năm trên địa bàn giảm dần. Hơn 20 năm trước, mỗi khối học bậc tiểu học và trung học cơ sở có từ 5 đến 6 lớp, nay chỉ còn từ 2 đến 3 lớp mà số học sinh của mỗi lớp cũng chỉ bằng khoảng 3/4 so với trước đây. Mới đây, Trường Trung học cơ sở Cổ Am đã phải sáp nhập với Trường Trung học cơ sở Vĩnh Tiến vì không đủ học sinh. Nhiều người lo ngại, cứ đà này, vài năm nữa, Cổ Am sẽ không còn đủ dân số của một xã.

Mang những băn khoăn nói trên của người dân đến với các đồng chí lãnh đạo xã Cổ Am hôm nay, chúng tôi nhận được câu trả lời: Nỗi lo đó cũng là điều trăn trở của Đảng ủy, Thường trực HĐND và UBND xã. Giải pháp đã được đưa ra là tạo cơ chế, chính sách để thu hút đầu tư trên địa bàn, để người dân tự làm giàu trên mảnh đất văn vật của mình, “ly nông bất ly hương”. “Cổ Am, làng khoa bảng, làng cách mạng sẽ tiếp tục phát huy trong thời đại mới”, đồng chí Đào Nguyên Cự, Bí thư Đảng ủy xã Cổ Am khẳng định với tôi như vậy.

ĐỖ PHÚ THỌ