Hình tượng Hồ Chí Minh trong nghệ thuật chèo

Cảnh trong vở "Đêm trắng" của Nhà hát Chèo Quân đội. Ảnh: ĐỨC LONG

Vở chèo có vai Bác Hồ trực tiếp xuất hiện trên sân khấu chèo đầu tiên là vở “Những vần thơ thép” (tác giả: Trần Đình Ngôn, đạo diễn: NSND Bùi Đắc Sừ, Nhà hát Chèo Việt Nam biểu diễn). Năm 2005, lần đầu ra mắt tại Liên hoan nghệ thuật chèo chuyên nghiệp toàn quốc tại Quảng Ninh, vở diễn đã đoạt giải xuất sắc. Theo tác giả kịch bản Trần Đình Ngôn, ông đã mất 10 năm nghiền ngẫm cuốn “Nhật ký trong tù” của Bác để viết nên kịch bản chèo “Những vần thơ thép”. Với con người vĩ đại như Bác, giai đoạn nào, thời điểm nào trong cuộc đời Người cũng có những “chất liệu” để văn nghệ sĩ sáng tạo nên tác phẩm nghệ thuật. Nhưng vì chèo là thể loại sân khấu đậm chất trữ tình nên chọn giai đoạn Bác Hồ viết “Nhật ký trong tù” để xây dựng kịch bản chèo là một lựa chọn thông minh và khéo léo. Vở diễn kể lại những tháng ngày Bác Hồ bị bắt giam trong lao tù của chính quyền Tưởng Giới Thạch ở Quảng Tây (Trung Quốc).

"Thân thể ở trong lao/ Tinh thần ở ngoài lao/ Muốn nên sự nghiệp lớn/ Tinh thần càng phải cao"-chính tinh thần bất diệt của Người đã cảm hóa, khiến biết bao người Trung Quốc nể phục. Từ bạn tù đến lính canh, cả cô điệp viên mưu mô Lý Quế Hoa đến quan cảnh trưởng... khi chưa hiểu về “Hồ tiên sinh” có thể còn nghi ngờ, nhưng sau cùng, họ đều đứng về phía Người để bảo vệ chính nghĩa. Các nghệ sĩ đã khéo léo dẫn dắt khán giả đến với tinh thần "thép" của Bác qua những vần thơ đẹp do chính Người sáng tác trong những ngày bị giam cầm, sau này được in thành tập “Nhật ký trong tù”. Qua vở diễn, khán giả dễ dàng cảm thụ được cái hay, cái đẹp trong thơ của Bác, từ đó hiểu được tinh thần lạc quan, giàu sức tranh đấu của Người trong mọi hoàn cảnh.

Đưa hình tượng Hồ Chí Minh lên sân khấu chèo, để nhân vật Bác Hồ ngâm và hát chèo thoạt đầu tưởng là điều khó khăn với người nghệ sĩ và khó tiếp nhận với khán giả. Tuy nhiên, trong vở diễn này, NSƯT Phú Kiên vào vai Bác Hồ khá nhuyễn, từ vóc dáng, cử chỉ đến tiếng nói, điệu hát đều mềm mại. Mỗi câu thoại trong các tình huống đều được lồng ghép và trích từ 134 bài thơ trong tập “Nhật ký trong tù”, có thêm vần điệu nên nghe rất thấm thía. Từ tinh thần lạc quan khi ở trong tù: "Đầy mình đỏ tím như hoa gấm/ Sột soạt luôn tay tựa gảy đàn/ Mặc gấm, bạn tù đều khách quý/ Gảy đàn, trong ngục thảy tri âm”, đến tinh thần "thép" trong thơ thể hiện khi cao trào được đẩy lên qua các tình huống Bác và bạn tù bị đàn áp, đánh đập khổ ải, bị gán tội liên quan đến cái chết của người khác, bị bọn gian tà dùng kế đẩy sang nhà tù khác... Lời thơ cất lên: "Thơ xưa yêu cảnh thiên nhiên đẹp/ Mây, gió, trăng, hoa, tuyết, núi, sông/ Nay ở trong thơ nên có thép/ Nhà thơ cũng phải biết xung phong". Người xem càng hiểu tâm hồn yêu nghệ thuật, yêu cái đẹp và con người của một nhà cách mạng, vị lãnh tụ vĩ đại Hồ Chí Minh. Thơ của Bác cũng nêu bật chân lý đề cao độc lập, tự do: “Trên đời ngàn vạn điều cay đắng/ Cay đắng chi bằng mất tự do”. Và điều đặc biệt là thơ Bác có thể gắn kết khối đại đoàn kết toàn dân, xóa nhòa mọi khoảng cách dân tộc, kết nối tình hữu nghị năm châu.

Vở chèo “Những vần thơ thép” xây dựng hình tượng Bác Hồ nổi bật lên là một anh hùng cách mạng, một nhà thơ, nhà văn hóa lớn có tinh thần "thép" nhưng hết sức gần gũi, giản dị, nhân ái và bao dung.

Một vở chèo khác khá thành công khi xây dựng hình tượng Bác Hồ là vở “Đêm trắng” (tác giả: Lưu Quang Hà, chuyển thể chèo: Hoài Giao, đạo diễn: NSND Lê Hùng, Nhà hát Chèo Quân đội biểu diễn). Mặc dù trước đó đã được nhiều đoàn kịch cả Trung ương và địa phương dàn dựng, biểu diễn rất thành công nhưng khi sang “phiên bản” chèo, vở diễn “Đêm trắng” vẫn rất mới mẻ và hấp dẫn. Câu thoại có sức nặng như bức thông điệp lớn trong vở diễn là khi Bác nói với nhân vật Hoàng Trọng Vinh: “Tội lớn nhất của chú là đánh mất lòng tin, hủy hoại lòng tin của nhân dân vào Đảng, vào chính quyền cách mạng. Còn lòng tin thì khó khăn nào cũng vượt qua, thù nào cũng đánh thắng. Mất lòng tin thì tan rã, sụp đổ không thể nào cứu vãn”. Chính vì thế, Bác đã ký quyết định xử tử Hoàng Trọng Vinh-người cán bộ mà Bác từng tin tưởng.

Vở chèo “Đêm trắng” khắc họa được chân dung Bác Hồ với những nét tính cách cao đẹp của Người: Cao cả mà gần gũi, nghiêm khắc mà bao dung, vĩ đại mà bình dị. Bác Hồ kính yêu đã đi xa tròn 50 năm, nhưng hình tượng Bác luôn là nguồn cảm hứng đối với các văn nghệ sĩ.

MINH HƯƠNG