QĐND - 1. Mặc dù quyền tự do diễn đạt nói chung và tự do sáng tác nói riêng được coi trọng rất cao trong xã hội thông tin, tri thức, dân chủ ngày nay, nhưng đây không phải là quyền tuyệt đối, vô điều kiện. Chỉ có những bứt phá dũng mãnh, vượt thoát giới hạn, làm “rã đông” lối viết cũ, gu thẩm mỹ cũ, kiến tạo một hệ giá trị mới, một trường ảnh hưởng mới… thì mới được gọi là cách tân. Ai đó đã nói rất đúng, “không có công thức cho sáng tạo nhưng vẫn có chân lý cho sáng tạo”.

Nhà thơ Vương Trọng từng đưa ra lập luận giàu sức thuyết phục: “Tôi quan niệm rằng tính hiện đại trong thơ bao gồm hai nội hàm: 1/ Mới, trước đấy chưa có và 2/ Hiệu quả hơn cái đã có. Với quan niệm này thì đi xe đạp hiện đại hơn đi bộ, đi xe máy hiện đại hơn xe đạp…, nhưng một người bò trên phố thì không thể coi là hiện đại hơn người đi bộ được, vì không thỏa mãn nội hàm thứ hai là tính hiệu quả. Chỉ tiếc rằng gần đây, có một số người ngộ nhận về tính hiện đại của thơ, cố làm cho khác người, tức là chỉ thỏa mãn nội hàm thứ nhất chứ không chú ý nội hàm thứ hai". Đành rằng tác phẩm không nên chiều theo sự đọc dễ dãi, phải nói những gì buộc người đọc ngẫm nghĩ mới hiểu, khi hiểu rồi thì cảm thấy bất ngờ thú vị, nhưng đây không phải, không nên là những thứ khó đến mức “bất khả giải”, hoặc khi giải ra được rồi thì chỉ thấy cầu kỳ, rỗng tuếch, vô vị. Nhà thơ Nguyễn Hữu Quý phát biểu: "Đổi mới, cách tân, hiện đại thơ là cần thiết, rất cần thiết nhưng nếu không tỉnh táo nhìn nhận, người viết sẽ ngộ nhận, nhầm lẫn. Người ta có thể nhầm lẫn sự sáng tạo đích thực với sự lắp ghép ngôn ngữ tùy tiện, thô thiển, vô nguyên tắc để tạo ra một mớ bòng bong chữ nghĩa, không thể hiểu nổi”.

Đọc đoạn “thơ” sau đây trong bài "Loạn động vật" của một nữ nhà thơ Việt lấy bút danh lạ lùng là Lynh Bacardi, nhà phê bình Bùi Việt Thắng cho rằng tác giả “đã làm nên cuộc loạn chữ bởi những con chữ hư hỏng”: Trong trường hợp chó cắn/ bắp tay sưng cục bởi vết chích ngừa/ bước đi xiên xẹo/ trên nắp cống mục/ những con chuột cống giương mắt đỏ lòm... Đọc những câu thơ này, có nhà phê bình cho là “mới đến tắc tị”, và “không có họ hàng, dây mơ rễ má gì với thơ ca Việt Nam”.

Dù cách tân đến đâu vẫn phải xuất phát từ thôi thúc nội tại, từ sự rung cảm của tâm hồn mới thuyết phục được độc giả ngày càng trở nên tinh tường, khó tính chứ không thể chỉ đơn thuần là sự cách tân về hình thức. Nhà thơ Lê Thiếu Nhơn từng phát biểu, đại ý, chữ của nhà thơ không chỉ đơn thuần là chữ loằng ngoằng khi viết hay rủng rẻng khi đọc, mà chữ phải lung linh nước mắt và xa vắng nụ cười của con người. Đúng vậy, nhà thơ mặc dù luôn cần phải tự dấn thân cô đơn trong sáng tạo, nhưng sản phẩm thơ ca của họ, nói như nhà phê bình Hoài Thanh, phải có sức đồng cảm mãnh liệt và quảng đại, phải có khả năng tri âm cùng vui buồn sướng khổ của loài người. 

Suy cho cùng, cái gốc của đổi mới chính là cảm thức, tâm thức mới. Nếu người viết không hoặc chưa mang cảm thức, tinh thần mới và suy tư nền tảng mà cứ nhắm mắt cách tân, a dua, bắt chước, “thấy người ta ăn khoai cũng vác mai đi đào” thì tác phẩm chỉ có xác mà không có hồn. Lạ hóa, hiện đại hóa hình thức chỉ là thao tác ở "phần ngọn", còn nội dung, tinh thần, tư duy, tâm hồn... mới là "phần gốc". Nhà thơ Vương Trọng nói: "Đổi mới hình thức thì dễ, và dễ học theo, đổi mới về nội dung mới khó". Nhà thơ Hữu Thỉnh thì khẳng định: "Muốn có cái mới trong văn học trước hết là phải có cái mới trong tâm hồn, trong cảm xúc, trong tình cảm, trong tư tưởng, chứ không phải chỉ hình thức"...

Thiết nghĩ, hai định nghĩa về văn học nhưng thống nhất làm một của M.Goóc-ki vẫn chưa lỗi thời: Văn học là nhân học. Văn học là nghệ thuật ngôn từ. Quá nhấn mạnh định nghĩa sau cũng là cực đoan.

2. Thơ cách tân đương đại đang rất cần một thái độ phê bình khách quan, đúng mực, thỏa đáng, “khen nghi ngút” hay phủ định sạch trơn đều là những thái độ cực đoan, không thúc đẩy được cỗ xe thơ tiến về phía trước. Ghi nhận ý thức cách tân, ghi nhận sự đóng góp cái khác, lạ vào bức tranh văn học, trầm trồ tán thưởng những bài thơ cách tân thành công... thì không nói làm gì, nhưng quá hào phóng lời khen với cả những bài cách tân chưa tới, thậm chí rất dở thì quả là không có sức thuyết phục. Chu Giang Nguyễn Văn Lưu từng tỏ thái độ bất bình đối với việc cổ súy thái quá thơ Dương Tường: "... những giọng tình nhớt đêm, những ý tứ lồ lộ trên trang sách như bèo nổi trên ao mà bảo mỗi dòng, mỗi chữ chứa chan bao ý nghĩa, bảo phải căng mắt giương tai vung hết cần ăng-ten ra mới thu nhận được... Một cái giọt "hương sữa" tiết ra ở chỗ đáng phải che lại mà người ta bái phục như một nỗ lực thẩm mỹ phi thường của nhà nghệ sĩ, đáng cho thiên hạ cùng đến mở lòng ra chiêm ngưỡng với nhau... thì thực quả là đại ngôn, là nói lấy được, rửa mặt cho nhau mà không kể đến tai đến mũi". Nhà thơ Đỗ Doãn Phương từng tâm sự: "Tôi luôn tỏ ra hoài nghi với những tác phẩm mà tôi thấy rối rắm, không lô-gích, dù rằng có không ít người  khen. Có một số tác phẩm tôi thấy thất vọng vì nó quá nông cạn, trong khi người ta cứ cố nói rằng nó là một sự đổi mới…". Một bạn đọc trẻ khác cũng chân thành: "Có lúc mình cảm thấy hoang mang với cái gọi là cách tân. Đọc báo, thấy người ta khen nghi ngút tác giả này, tác phẩm kia mới mẻ, hay ho. Mình  đọc đi đọc lại, nghĩ ngược nghĩ xuôi, chỉ thấy mới thì mới thật, còn lại là... chẳng hiểu tác giả viết gì. Rồi lại nghĩ: Hay là mình chưa đủ trình độ để cảm thấy cái hay ấy? Nhưng những người phê bình lại thường chẳng chỉ ra cái hay, mà chỉ khen thôi".

Người đọc thơ hôm nay đang có bước trưởng thành đáng kể, họ không quá lệ thuộc vào phê bình. Họ tích cực, chủ động, bản lĩnh, tỉnh táo, sáng suốt không chỉ trong thẩm định thơ mà còn cả trong thẩm định… phê bình, sẵn sàng phản biện, đối thoại với phê bình, và sẵn sàng quay lưng với phê bình nếu cứ gặp ngày một nhiều thứ phê bình vô lối, cực đoan.

HOÀNG ĐĂNG KHOA