QĐND - Đường cao tốc đầu xuân, mưa phùn ẩm ướt, cả khu chìm trong mù mưa. Xe xé màn mưa mù reo réo. Một thanh niên đi như lẫn vào mưa, gõ cửa ngôi nhà ven đường. Điện cổng bật sáng.
- Vào đi.
Mái đầu xanh bên cạnh mái đầu bạc. Phòng khách khá khang trang. Rượu tây vàng óng ánh. Người trẻ tuổi nhấp một ngụm lặng lẽ nhìn ra ngoài trời, lên tiếng.
- Chướng quá ông ạ. Thật không ra thể thống gì cả.
Người tóc bạc trầm tư, hơn nửa thế kỷ ở đất này, ông quá hiểu thế nào là sóng gió. Sóng từ đất dội lên trầm trầm và xoáy lốc. Những thời khắc gian nan chợt hiện về. Thóc thiếu cân, quân thiếu người cũng nhịn đói nhịn khát mà vắt kiệt cả khu cho đủ. Khó vậy rồi cũng qua. Đói quá phải ăn chui làm chui. Ruộng khoán chui, trâu cày chui. Thóc mót của hợp tác xã mẩy hơn thóc công điểm. Đêm đêm chia nhau rơm về đập lấy hạt thóc sót. Trời xanh thản nhiên.
Vẫn im lặng.
Người trẻ tuổi nhấp một ngụm rượu. Người tóc bạc trầm tư uống trà. Cả hai im lặng. Đêm buông. Mưa rơi. Người tóc bạc nhìn thẳng người trẻ tuổi cất tiếng.
- Họ đuổi cô Lan đi rồi phải không?
- Từ hôm qua. Cả hai mẹ con. Sao ông không lên tiếng?
- Thì cậu bảo tôi phải ăn nói thế nào?
* * *
Thì ra ông ấy đã biết cả. Sự khôn ngoan nào đã níu kéo mọi phản ứng của ông với mẹ con người đàn bà tên Lan. Sự an toàn. Lòng khinh khi hay vở kịch cần có cao trào, có nút thắt. Ông ấy là người có quyền hành ở khu. Tất nhiên ông có thể vin cớ rằng trên còn đặc khu, còn tỉnh lỵ, còn... Và tất nhiên ông ta có thể lấy ngay cái gia đình mẫu mực của mình ra che chắn. Thế cho nên Lan chả là gì. Cho là ngọc lan cũng vậy cả thôi. Người trẻ tuổi vân vê ly rượu óng vàng chợt thấy trên bàn mấy nụ ngọc lan chụm đầu trong khay trà. Thì ra hương hoa thầm thì nãy giờ ở đó. Người tóc bạc nhìn phía trời sương.
Ai đuổi mẹ con người đàn bà tên Lan khỏi khu?
Các dự án đổ về khu. Những con mèo thi nhau chết dần trên bàn tiệc vì thị hiếu của các chủ dự án. Những con chó không cắn đêm hoặc ngày vì nhiều lý do. Đám con gái bỗng nhiên thấy mình quan trọng. Mở miệng thành công nhân. Hò hẹn thành đối tác, thành một phần đời của ông chủ. Rồi thì có thai. Chẳng sao. Rồi thì kiện cáo. Cũng chẳng sao. Bản cửu chương không thuộc nhưng thuộc vé, thuộc cây, thuộc vàng tây, vàng ta rồi còn thạo đổi chác, đơm đặt. Khi trượt xuống dốc không cần ai đó phải dạy dỗ ai.
Cây ngọc lan đứng một mình. Khi người ta chén hết phần thịt cũng là lúc bộ xương hiện ra. Ừ nhỉ, thì đã thơm một thời, nhiều thời. Ừ đã trẫm mình vào tuổi cụ tuổi kỵ đồng dao đồng vọng. Đã bất tử còn sợ gì chết nữa. Đã thành anh hùng đấy thôi. Ngứa ngáy lắm. Chướng mắt lắm. Doanh nghiệp nào cũng bảo: “Ừ, có cụ thơm đấy nhưng anh em cần mặt bằng, nhìn mắt cấp trên đang thấy cụ là gai đấy”.
Hoa lan lặng lẽ tỏa hương cũng là nước mắt truyền kiếp của mình. Người đàn bà góa và cậu con trai ở nếp nhà nép dưới gốc lan. Người đàn bà cũng đã già, lưng đã sọm chỉ đôi mắt như ngơ ngác, thảng thốt là trẻ trung đến vô tình. Còn cậu bé đã bắt đầu lớn vổng lên vào mấy mùa lan trước. Cậu hái lan cho mẹ bán. Hoa lan bán chẳng được bao nhiêu.
Dân trong khu đồn đất chỗ cây lan rất thiêng. Trẻ con nghịch ngợm vặt lá trộm hoa thoải mái không sao mà khi anh chị nào đêm hôm tìm ra chỗ thanh tịnh này sàm sỡ y như rằng hôm sau nửa tỉnh nửa điên phải đem hương hoa lễ tạ mãi mới khỏi. Hồi còn Tây có một chuyện là Lý trưởng họ Phạm lừng lẫy một thời say rượu về đến gốc lan thấy cô nàng bán chè mạn Kinh Bắc đi qua toan giở thói cuồng của kẻ say cưỡng bức bỗng chốc trúng gió ngã vật xuống chết bất đắc kỳ tử. Thời chống Mỹ, có cậu đi B không hiểu thế nào thành “B quay” về đến gốc lan thì chân không bước được cứ đứng ì ra mất mấy hôm gia đình phải làm lễ tạ, lại phải hứa đem trả tận cho đơn vị mới cất được bước. Huyền thoại xung quanh gốc lan rất nhiều. Gần đây, khi nhóm doanh nhân bức xúc về mặt bằng đã cùng nhau kiến nghị lãnh đạo khu cho họ mở một con đường cắt qua khoảnh đất có cây lan và lạ lùng thay, nhân sự ba trong số chín doanh nghiệp bỗng dưng bị bắt với tội danh mờ ám về kinh tế, câu chuyện đang làm đau đầu lãnh đạo khu.
* * *
Đứng đầu khu là người đàn ông xuất hiện phần đầu câu chuyện, ông ta tên Tứ, người làng gọi là “Tứ bất tử”. Bộ đội chống Mỹ, lính đặc công. Ngang ngạnh, ương bướng nổi tiếng. Hồi mới gây dựng khu, các cụ bảo: “Làm ăn gì nó, chỉ giỏi phá”. Hôm sau, "Tứ bất tử" trân trọng mời tất cả các cụ đến, rước lên xe ô tô chạy bốn vòng quanh các đồng ruộng của khu, xong rước về hội trường kính cẩn hỏi chuyện. “Quê ta lúa dư mười tấn, đất đai trù phú, truyền thống dày dặn, con người giỏi cả văn lẫn võ. Vậy xin hỏi các cụ: Tại sao đến bây giờ vẫn nghèo?”. Các cụ nhìn nhau rồi bảo: “Tại lãnh đạo các anh chứ ai”. “Mời các cụ nói rõ hơn ạ”. “Rõ cái gì. Rõ là không năng động, bè phái, nhậu nhẹt”. “Các cụ nói đúng lắm. Kể từ hôm nay doanh nghiệp nào vào, tôi trải thảm đỏ. Ai bè phái tôi cách chức. Ai cản trở công việc, kể cả có sự giật dây của dòng họ nào, ô dù nào, tôi sẽ xử lý. Ngay trong năm nay không kiếm ra tiền tỷ, tôi xin đến gốc lan cho các cụ chặt đầu”. Chà chà, ăn với chả nói cứ như phường lục lâm thảo khấu. Khẩu khí rõ oai vệ. Dĩ nhiên, chuyện nhậu nhẹt vẫn phải kính các cụ, vẫn phải có cỗ để các cụ xơi.
Ông “bất tử” đi vào bất tử thật. Toàn khu thay da đổi thịt từng ngày. Không phải tiền tỷ mà hàng chục tỷ ngân sách cho Nhà nước. Không phải hàng chục mà hàng trăm doanh nghiệp kéo về. Về theo nó là đủ mọi thứ trên đời. Không ngày nào không có vụ đánh lộn, say rượu và trộm cướp. Điện thoại réo suốt ngày. Một hôm có vị cấp trên về thăm khu, dân bu đến chất vấn, điện thoại khu trưởng reo. “Tôi khu trưởng xin nghe đây”. “Nghe cái con khỉ, đến mà dạy dân của anh. Loạn, loạn hết rồi”. Nhận ra giọng của vị quan trên, "Tứ bất tử” không kìm nén được, xổ thẳng: “Không phải dân của các anh hay sao. Các anh hạ lệnh chúng tôi phải tiến lên, phải khai mở, mà mới tắc đường tí chút đã gắt om lên. Thưa ông anh, xe ông anh có máy lạnh xin mời cứ ở đấy. Dân hỏi thì trả lời thẳng họ”. Máy cúp.
Dặn dò mấy vị phó tiếp đón cấp trên xong, ông lững thững đạp xe thẳng vào khu. Từng dãy nhà xưởng san sát, chình ình như lũ cá sấu nằm đang thở khói lên trời. Những tòa nhà cao tầng phòng ốc sang trọng, biển hiệu sáng choang phô phang dưới cái nắng đầu hè gay gắt. Đang giờ làm, chỉ tiếng máy ình ình, rào rào như lứa tằm sông Lăng thơ bé. Ông quặt xe vào một lối nhỏ, một mùi hương dễ chịu ùa đến với ông. Hương ngọc lan. Hương hoa đã theo suốt đời ông. Ấu thơ, rồi trận mạc. Vinh quang rồi nhục nhã vẫn chỉ mùi hương ấy. Căn nhà rất nhỏ hiện ra tinh khiết.
Người đàn bà hiện ra ở cửa, gầy guộc, mong manh đăm đăm nhìn ông. Ánh mắt người đàn bà thảng thốt.
- Người ta cách chức ông rồi phải không?
- Chưa. Nhưng tôi sẽ từ chức.
- Từ chức? Người đàn bà lẩm bẩm: Từ chức thì hay ho gì?
Người đàn ông không nói, lặng lẽ rút thuốc lá ra hút.
Họ ngồi với nhau ngay bậc đá đầu hè, dưới gốc lan già. Cả căn nhà, cả hai người như bé lại dưới tán hoa lan.
Ấm trà nóng được rót ra. Ông nhắp liền mấy chén.
- Thằng bé dạo này học hành thế nào?
- Bé bỏng gì nữa, cuối năm nay tốt nghiệp.
- Người ta đến làm khó dễ bà lắm phải không?
- Khó dễ gì cũng là quyền tôi. Người đàn bà nhìn ra xa. Cuối năm nó tốt nghiệp đi làm, tôi tự rời khỏi đây, chả cần họ đuổi.
- Không được! Bà định đi đâu?
- ...
- Tôi còn sống người ta sẽ không dám làm gì bà. Bà không tin tôi sao?
- Còn đi đâu. Tôi vào chùa Lăng ở với các đồng đội. Giọt máu của bạn ông đã trưởng thành, ông còn ép gì tôi nữa?
- Bà vẫn giận tôi?
- Giận ông ư? Giận ông thì giải quyết được gì...
Từ cuộc chiến tranh bước ra. Người ta trở về với vinh quang. Lan trở về với sự im lặng và một thằng bé con. Đội trưởng sản xuất Tứ sắp xếp công việc cho Lan bất chấp sự xì xèo. Rồi hàng chục năm lo cho cái dạ dày đói chả ai để ý đến ai còn hơi đâu hành tỏi. Lan cất một trái nhà nhỏ dưới gốc lan già. Một số người phản đối, Tứ bảo: “Ở đấy nếu thần linh phản đối thì tự cô ấy đi. Người ta gia đình chính sách”.
Sự tốt bụng của Lan xóa nhòa mọi đố kỵ, ganh ghét. Nhưng đố kỵ và ganh ghét cũng giống như cái tốt, diệt rồi chúng lại tự nảy sinh.
Rất lâu, người đàn bà lên tiếng.
- Ông nhường người ta một bước. Mình còn trẻ trung gì.
- ...
- Đằng nào người ta chả chiếm bằng được chỗ này. Thời thế bây giờ nó khác.
- Bà trách tôi rước họ vào đây ư?
- Không. Ông làm thế là đúng. Trời đã định phải như thế rồi.
- Bà lúc nào cũng trời với Phật.
* * *
Công văn, giấy tờ, các văn bản chỉ đạo, cả các đoàn thanh tra, kiểm tra liên tiếp về khu. Cán bộ khu đã bận càng trở nên bận rộn tối mắt tối mũi. Vậy mà cứ hết giờ hành chính, ông trưởng khu xin lỗi tất cả đạp xe vào con đường nhỏ ngay sát mọi ồn ào náo hoạt. Đã lâu ông không dùng đến chiếc xe hơi. Xe vẫn lăn bánh cho các công việc của khu. Các cán bộ thuộc quyền ông đều là những người chính trực nên mọi sự thanh tra, kiểm tra diễn ra hết sức nhanh chóng. Vấn đề mấu chốt còn lại là tại sao một con người luôn luôn đi tiên phong đến bất chấp trong việc tạo điều kiện mời các đối tác về như ông “bất tử” lại không đồng ý giải phóng một mảnh đất nhỏ con con có cây lan án ngữ trước sự kiến nghị quyết liệt của hàng chục đối tác quan trọng, kể cả sức ép của một số vị cấp trên. Văn bản giải trình lên trên của ông quá đỗi đơn giản và không ăn nhập với sự việc cũng như trình độ lý luận của ông. Nó lạ lùng như sau:
... Về việc giải phóng mặt bằng điểm K, tôi không đồng ý chừng nào tôi còn tại chức. Tôi nghĩ là các anh đã không hiểu tôi...
* * *
Năm năm sau.
Tôi, người viết truyện ngắn này chính là chàng trẻ tuổi trong đêm mưa vào hỏi ông về việc mẹ con cô Lan. Ngay sau đó, tôi trúng tuyển một cua du học nước ngoài. Năm năm sau trở về nước, ngay trên máy bay, đọc tờ báo ngày bỗng thấy có tin cáo phó về ông, người trưởng khu, người bạn vong niên của tôi. Tôi đặt tờ báo xuống, ngồi lặng đến mươi phút. Mọi suy nghĩ về ông, về quê hương cứ tràn lên, tràn lên. Tôi mở máy vi tính và gõ, gõ... Thiên truyện này được hoàn thành trước khi tôi đặt vòng hoa đến đám tang ông.
Đám tang rất đông người đưa tiễn. Cả người lạ và người quen. Hàng ngàn công nhân của khu đi sau linh cữu ông. Không biết từ đâu, mùi hương hoa lan quen thuộc thoang thoảng, phảng phất đằm dịu ngấm đến. Dường như đoàn người ai cũng cảm thấy mùi hương. Đoàn người rẽ vào lối nhỏ ấy trước khi tiến ra nơi chôn cất. Vẫn nếp nhà nhỏ nép dưới bóng cây lan. Một trời hoa lan nở trắng. Mọi người cúi đầu yên lặng. Tôi khe khẽ cúi đầu. Giây lâu, khi tất cả đoàn người ngẩng lên thì trước cửa hiện ra một người đàn bà mỏng mảnh, thân thuộc. Cô Lan! Trời ơi! Chỉ có điều cô Lan với bộ quần áo nâu sồng.
Truyện ngắn PHÙNG VĂN KHAI