Gốm Luy Lâu: Truyền thống và hiện đại

Một sản phẩm đã hoàn thiện

QĐND Online - Một vài năm gần đây, cùng với gốm Bát Tràng, Phù Lãng…trên thị trường xuất hiện sản phẩm gốm Luy Lâu (hay còn gọi là gốm Đỏ vùng Dâu) khá độc đáo về phong cách, kiểu dáng với màu men lạ mắt: màu ôliu trầm ấm và trong vắt khiến nhiều người đặc biệt thích thú. Chủ nhân của dòng sản phẩm độc đáo này là một người con làng Hà Mãn, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh - hoạ sĩ Nguyễn Đăng Vông - người đã bỏ gần 20 năm lăn lộn, kiếm tìm và phục dựng lại một dòng gốm dân gian đã có từ lâu nhưng trót bị lãng quên theo thời gian...

Gốm đỏ vùng Dâu…

Nguyễn Đăng Vông vốn là người từng học khoa Mỹ thuật, trường Văn hóa nghệ thuật Hà Bắc (trước). Từ nhỏ, anh đã có sự quan tâm đến các loại gốm sứ, sớm lăn lộn học việc ở nhiều lò gốm nổi tiếng ở Bát Tràng, Phù Lãng, Hương Canh… để tích luỹ kinh nghiệm và trở thành chuyên gia về gốm cho nhiều lò gốm ở Bát Tràng.

Chính ngay làng Hà Mãn (quê anh) đã phát lộ nhiều di tích, ở đó các nhà khảo cổ đã tìm thấy một dòng gốm hoàn toàn độc đáo của riêng Hà Mãn với tên gọi Gốm Luy Lâu (hay gốm đỏ vùng Dâu) ngay tại các hố khai quật quanh khu vực thành Luy Lâu. Qua nghiên cứu, các nhà sử học khẳng định, gốm Luy Lâu là dòng gốm phát triển có niên đại cách đây đã trên dưới 2.000 năm và được coi là một trong những sản phẩm mẫu mực của dòng gốm dân gian trong xã hội cổ đại nước ta.

Nhà nghiên cứu văn hoá Nguyễn Việt, một người cũng khá gắn bó với dòng gốm Luy Lâu khẳng định: độc nhất vô nhị của sản phẩm gốm Dâu phải kể đến những viên gạch gốm. Một viên gạch gốm Dâu có kích thước dài 50m, cao 8cm, rộng 25cm thật hiếm thấy bởi ngoài yếu tố bền vững, nó còn được trang trí hoa văn khắc nổi hai bên, được tô điểm bằng một lớp men xanh màu ô liu trông hết sức trang nhã và đẹp mắt.

Nguyên liệu sử dụng làm gốm Luy Lâu được khai thác ngay tại chỗ mang những nét đặc trưng rất riêng: loại đất sét có gốc phù sa có thành phẩm SIO2 tương đối cao, xương gốm cứng, lượng Fe2O3 đã biến thành Fe3O4 khi ở nhiệt độ trung bình từ 900-1.050 0^c, gốm Dâu có độ đanh hơi xốp.

Có lẽ chẳng bao giờ ông chủ nhiệm HTX gốm Luy Lâu Nguyễn Đăng Vông quên được những ngày đầu trong công cuộc chinh phục sản phẩm gốm Luy Lâu. Bao khó khăn, vất vả, có lúc tưởng thất bại nhưng lời tâm sự của của giáo sư sử học Trần Quốc Vượng với anh trong những lần cùng nhau trao đổi về gốm: “Sản phẩm gốm Luy Lâu quả thật là độc nhất vô nhị. Nếu để mất đi thì thật đáng tiếc” khiến anh thêm phần quyết tâm.

Đến HTX gốm Luy Lâu…

Vợ ông chủ nhiệm HTX gốm mỹ nghệ Luy Lâu, cô giáo trường làng Tạ Thị Thảo bộc bạch: “Cái chuyện ông xã đam mê với gốm có kể ngày này qua ngày khác cũng chưa hết. Ông ấy đã thích điều gì phải làm cho bằng được, ăn cũng nghĩ, ngủ cũng nghĩ tới nó. Nửa đêm gần sáng đang ngon giấc, chợt nghĩ ra kiểu môtíp thể hiện lạ là ông ấy vùng dậy, sang phòng làm việc hì hục đắp đắp vẽ vẽ… làm tôi không thấy ngạc nhiên nữa”.

Những người thợ đang hoàn thiện đường nét hoa văn trống đồng trên sản phẩm (sản phẩm được Bảo tàng Bắc Ninh đặt hàng)

Để các sản phẩm gốm Dâu không chỉ còn là quá khứ, ông chủ Nguyễn Đăng Vông đã tốn không biết bao mồ hôi, tâm huyết và cả tiền bạc. Chỉ nói đến chuyện pha chế các nguyên liệu cho ra màu men truyền thống đã vô cùng phức tạp, rồi sản phẩm nung ở nhiệt độ bao nhiêu thì thích hợp…. Lửa non một chút hay già một chút cũng làm sản phẩm không đạt yêu cầu...

Sản phẩm thử nghiệm không vừa ý, khách đến hỏi mua, trả giá cao ông nhất định không bán, nhưng qua vài câu chuyện sẵn lòng đem tặng không. Điều này cũng đồng nghĩa hàng chục triệu đồng tan theo lửa lò nhưng vẻ mặt ông chủ vẫn hớn hở. Vay mượn, cầm cố tài sản gia đình… đầu tư vào thử nghiệm gốm là những thứ ông đã từng nếm trải. Nhưng ông cũng được đền bù xứng đáng, các sản phẩm gốm có màu men ôliu xanh trầm ấm, trong vắt cứ lần lượt xuất hiện trên thị trường và dần chiếm sự quan tâm, yêu thích của giới chơi gốm… Đặc biệt hai tác phẩm gốm mang chủ đề Lễ hội làng Kinh Bắc và phố cổ Hà Nội của ông trưng bày trong triển lãm Ngày di sản văn hoá Việt Nam tổ chức tại Đồng Mô (Hà Tây) đã đoạt giải Quả cầu vàng Việt Nam năm 2005.

Khi thấy các điều kiện để làm gốm chín muồi, năm 2006 Nguyễn Đăng Vông quyết định thành lập Hợp tác xã gốm Mỹ nghệ Luy Lâu với gần 30 xã viên. Hợp tác xã có xưởng thiết kế mẫu sản phẩm rộng khoảng 100m2, vừa là nơi sản xuất, trưng bày các sản phẩm gốm cổ Luy Lâu và cả những sản phẩm mới thiết kế đã được khách hàng đặt mua.

Ông Vông khẳng định, so với gốm Luy Lâu cổ, hình khối của sản phẩm bây giờ có lớn hơn về kích thước, tuy nhiên về bố cục vẫn tuân theo luật cơ bản, khắt khe về mỹ nghệ, và có tư duy nghệ thuật cao. Các sản phẩm đảm bảo tuyệt đối về yếu tố lý, hóa, màu và chất men, chất đất, nhiệt độ và có giá trị về văn hóa, khoa học. Điều mọi người dễ dàng nhận thấy ở dòng gốm Luy Lâu hiện nay là sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại, tạo nên sắc thái riêng không pha lẫn bất cứ loại gốm nào.

Khát khao gốm Luy Lâu xuất ngoại

Ông chủ nhiệm Hợp tác xã Gốm mỹ nghệ Luy Lâu còn mạnh dạn đầu tư gần 200 triệu đồng vào lò nung gốm với công nghệ của Đức do trường Đại học Bách khoa sản xuất. Theo lời ông, khi lò nung bắt đầu được vận hành, ông chủ nhiệm cũng như các xã viên vô cùng mừng rỡ vì bớt được rất nhiều nỗi vất vả. Lò chạy bằng khí gas, mỗi mẻ trung bình nung được 10 sản phẩm cỡ vừa vừa với mức tiêu hao là 4tạ gas, theo giá thị trường hiện nay vào khoảng 5 triệu đồng. Dự định trong thời gian tới, một lò nung mới với công suất lớn gấp nhiều lần sẽ được đầu tư xây dựng nhằm nâng cao hiệu suất của sản phẩm.

Trực tiếp kiểm tra sản phẩm trước khi đưa vào lò nung

Một yếu tố thuận lợi của sản phẩm gốm Luy Lâu đó là nguyên liệu đất tại chỗ hết sức dồi dào (tại khu vực xã Hà Mãn, Thanh Khương, Gia Đông, Nguyệt Đức, chỉ cần đào sâu dưới lòng đất 1m là chất đất hoàn toàn có thể sử dụng làm gốm). Hơn thế, những xã viên của HTX gốm mỹ nghệ Luy Lâu sinh ra ở vùng Kinh Bắc nên hơn ai hết họ hiểu đời sống văn hóa quê mình, từ đó chuyển tải vào những mẫu thiết kế ấn tượng và độc đáo.

Trong chuyến ghé thăm Hợp tác xã gốm Mỹ nghệ Luy Lâu, chúng tôi gặp đồng chí Nguyễn Bá Vẹn, phó chủ tịch xã Hà Mãn, một người có nhiều tâm huyết dành cho hoạt động làng nghề, đặc biệt là sản phẩm gốm. Anh bộc bạch rằng: hướng của xã đầu tư cho hợp tác xã gốm mỹ nghệ Luy Lâu với mong muốn khôi phục và phát triển một sản phẩm độc đáo của một làng nghề. Sự phát triển của sản phẩm này không chỉ là tôn vinh thương hiệu vốn có từ ngàn xưa để lại, bên cạnh đó nó cũng góp phần tạo hướng đi mới cho người lao động.

Qua gần 20 năm gắn bó với gốm Luy Lâu, đến nay ông chủ nhiệm Hợp tác xã gốm mỹ nghệ đã có trong tay hơn 1.000 mẫu thiết kế và những đơn đặt hàng khắp 64 tỉnh thành trong cả nước. Nhưng niềm vui lớn đó được nhân lên gấp bội phần khi bước đầu Hợp tác xã của ông đã có những đối tác từ bên kia đại dương. Một đơn đặt hàng của đối tác Mỹ trị giá 4 tỷ đồng đang là hướng đi mới cho gốm Luy Lâu phát triển trong tương lai gần.

Bài và ảnh: Kim Anh