QĐND - Dân gian của người Tày, Nùng, Thái vẫn lưu truyền câu chuyện, trong một giấc mơ vàng, họ được ban cho cây đàn trời (Tính) và dạy cho các bài hát Then. Cho đến ngày nay tiếng đàn Tính, lời hát Then vẫn luôn có sức lôi cuốn kỳ lạ đến vậy. Tiếng đàn ngân nga, lời hát dìu dặt, đưa tâm hồn người nghe dù già hay trẻ, con gái hay con trai vào trạng thái bồng bềnh, mơ màng, huyền ảo...“không mắt nào nhắm nổi, không tai nào có thể làm ngơ”. 

Dập dìu tiếng Tính, lời Then

Lễ khai mạc Liên hoan nghệ thuật hát Then, đàn Tính toàn quốc lần thứ IV sẽ chính thức diễn ra vào 20 giờ tối nay (4-11), tại Quảng trường đường Hùng Vương, TP Lạng Sơn. Trong suốt tuần qua, những âm thanh của đàn Tính, lời Then đã râm ran khắp nơi, ở triển lãm trưng bày các hiện vật, sản vật, hình ảnh đặc trưng các dân tộc Tày, Nùng, Thái của triển lãm “Di sản văn hóa Then”; ở các phiên chợ đêm xứ Lạng và những giai điệu dặt dìu, da diết của lời Then hòa cả trong mỗi bước chân của đồng bào từ những bản làng qua sông Kỳ Cùng, bước vào buổi chợ sớm Kỳ Lừa…

Những vùng Then đặc trưng: Then Lạng Sơn dìu dặt, da diết; Then Bắc Kạn thầm thì như kể chuyện; Then Tuyên Quang như thúc giục người ra trận; Then Hà Giang nhấn nhá từng tiếng một… đang quy tụ lại Lạng Sơn, với sự có mặt của gần 500 nghệ nhân, diễn viên hát Then của các đoàn nghệ thuật 9 tỉnh, thành phố: Hà Giang, Cao Bằng, Bắc Kạn, Tuyên Quang, Điện Biên, Quảng Ninh, Lào Cai, Bắc Giang và Lạng Sơn. Diễn viên của các đoàn ở nhiều độ tuổi khác nhau. Có em chỉ 8-10 tuổi, có nghệ nhân đã 70-80 tuổi, chứng tỏ nghệ thuật dân gian này đã và đang được các thế hệ tiếp nối. 



Nghệ nhân Hà Văn Thuấn (Tuyên Quang) truyền dạy hát Then, múa Then cho các cháu gái của mình. Ảnh: Hồng Hà

Hát Then đi liền với đàn Tính, là nghệ thuật diễn xướng mang yếu tố tâm linh. Then có thể hiểu là thiên (trời), vì thế người hát, múa Then trong những dịp lễ, tết là những người đại diện cho cộng đồng giao tiếp với thần linh. Hát Then có nhiều loại: Then cầu phúc, cầu tài, lộc; Then kỳ yên giải hạn; Then buồn, vui,… tất cả đều mang một âm hưởng dịu dàng, ấm cúng chất chứa bao tâm sự về cuộc sống của con người. 

Bảo tồn cho muôn đời sau

Hát Then cũng như nhiều di sản văn hóa phi vật thể ở Việt Nam đang đứng trước nguy cơ mai một nghệ nhân, thiếu người kế cận… đặc biệt là việc lưu giữ các làn điệu Then cổ. Ông Nguyễn Vũ Phan, Giám đốc Sở Văn hóa-Thể thao và Du lịch (VH-TT&DL) Tuyên Quang cho biết, tỉnh có tất cả 4 nghệ nhân nắm giữ làn điệu Then cổ thì đã mất đi 2 người, 40 hạt nhân văn hóa là người dân tộc Tày có nhiệm vụ phổ biến, duy trì làn điệu hát Then ở cơ sở cũng chỉ có một số người biết hát Then cổ. Đáng lo ngại hơn là một bộ phận người dân tộc Tày không còn nói được tiếng mẹ đẻ. Thực trạng này là thách thức không nhỏ đối với việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản hát Then. 

Ông Hoàng Thành Khởi, Trưởng phòng VH-TT huyện Văn Quan (Lạng Sơn) cho biết, đã mấy lần làm đề án bảo tồn hát Then nhưng rồi phải bỏ ngang vì thiếu kinh phí, nhưng nếu có tiền cũng không có người truyền dạy. Không riêng gì Lạng Sơn, Tuyên Quang mà các tỉnh khác có nghệ thuật hát then như Cao Bằng, Bắc Kạn, Bắc Giang… đều có chung “số phận”. 

Tuy nhiên, giữ truyền thống quê hương, giữ làn điệu đẹp của dân tộc mình vẫn được các địa phương phát huy. Dù chưa có các chính sách cụ thể, thì những người như nghệ nhân Hà Văn Thuấn (Chiêm Hóa, Tuyên Quang) vẫn liên tục mở các lớp truyền dạy hát Then, múa Then mà trong thế hệ trẻ có tới 4 cô cháu gái ruột vẫn ngày đêm theo ông học hát, học múa; nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền ở Chợ Mới (Bắc Kạn) đã là đời thứ 9 của dòng họ mình diễn xướng và truyền dạy hát Then vùng này. Ở các cuộc hát Then của Lạng Sơn người ta vẫn thấy bà Nông Thị Sấm (75 tuổi) có diễn viên "đồng hành" là cháu trai Chu Văn Minh... Các tỉnh, thành phố có hát Then cũng đã tổ chức các lớp truyền dạy, thành lập các CLB. Đặc biệt ở các tỉnh Tuyên Quang, Bắc Kạn, Cao Bằng đã phát huy nghệ thuật hát Then, đàn Tính với làm du lịch, vừa góp phần nâng cao đời sống tinh thần, giúp đồng bào có công ăn việc làm, vừa quảng bá nghệ thuật đặc sắc thu hút du khách đến với những quê hương cách mạng.



Hát Then-loại hình nghệ thuật dân gian luôn hiện hữu trong đời sống của các dân tộc Tày, Nùng, Thái.

Bảo tồn hát Then như thế nào để không mất đi bản sắc mà vẫn phù hợp xã hội hiện đại đang là vấn đề cấp thiết đặt ra. Hiện nay, hát Then đang tồn tại ở hai dạng chính: Then cổ (Then tâm linh phục vụ việc hành nghề tín ngưỡng) và Then mới (Then văn nghệ có cải biên, sáng tác dựa trên âm hưởng Then cổ). Ông Hoàng Đức Hậu, Vụ trưởng Vụ Văn hóa dân tộc (Bộ VH-TT&DL) thẳng thắn, không thể bảo tồn nếu bỏ qua Then cổ. Quan trọng là phải bảo tồn và phát huy được không gian diễn xướng Then. Việc đổi mới và cách tân hát Then hiện nay không có nghĩa là loại bỏ yếu tố nghi lễ, chính yếu tố nghi lễ mới làm cho con người gắn bó và say mê loại hình nghệ thuật này. Vì thế, trong Liên hoan Nghệ thuật hát Then, đàn Tính lần thứ IV, có khoảng 30-40% tiết mục biểu diễn là Then mới, còn lại các nghệ nhân và cả diễn viên trẻ diễn xướng trong không gian của Then cổ.

Mới đây, Bộ VH-TT&DL đã đệ trình Chính phủ Dự án bảo tồn và phát huy di sản văn hóa hát Then - đàn Tính, từng bước chuẩn bị cho việc lập hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận nghệ thuật hát Then - đàn Tính là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. TS Lê Văn Toàn, Giám đốc Học viện Âm nhạc quốc gia, Viện trưởng Viện Âm nhạc cho biết, trong năm qua và thời gian tới, cán bộ nghiên cứu, nhà sưu tầm của Viện đã kết hợp với các tỉnh, thành phố có làn điệu hát Then lên kế hoạch kiểm kê, đánh giá di sản hát Then, xem thực chất hát Then đang được lưu giữ và bảo tồn thế nào. Rồi từ đó mới tiến hành xây dựng hồ sơ di sản để trình UNESCO. Ông Toàn cho hay, xét về làn điệu âm nhạc, tính đặc trưng và sức lan tỏa thì hát Then xứng đáng được vinh danh. 

Hát Then, đàn Tính có được thế giới vinh danh hay không, có lẽ thời gian sẽ còn dài ở phía trước. Tuy vậy, việc bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật hát Then cũng không chỉ dừng lại ở những cuộc liên hoan mà hơn hết, loại hình nghệ thuật này đang cần có những cuộc khảo cứu xác đáng, cần được các cấp quản lý văn hóa quan tâm hơn nữa trong vấn đề đầu tư, mở rộng các CLB, nhóm nghệ nhân truyền dạy để được gìn giữ, lan tỏa ngay trong đời sống cộng đồng.

VƯƠNG HÀ