Để tìm hiểu về vấn đề này, phóng viên Báo Quân đội nhân dân có cuộc trao đổi với nhà lý luận phê bình nhiếp ảnh Vũ Huyến, nguyên Phó chủ tịch Thường trực Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam, nguyên Tổng biên tập Tạp chí Nhiếp ảnh.

Phóng viên (PV): Ông có thể khái quát về ảnh ý tưởng, nhất là một số đặc trưng cần lưu ý của thể loại nhiếp ảnh này?

Ông Vũ Huyến: Ảnh ý tưởng (hay còn gọi là ảnh ý niệm, ảnh đồ họa) là cách gọi một thể loại nhiếp ảnh có thể được chủ động tổ chức, dàn dựng để chụp hình sử dụng phần mềm để chỉnh sửa theo ý đồ của nghệ sĩ nhiếp ảnh. Mục đích của ảnh ý tưởng không phải là miêu tả hiện thực được bày ra mà là tạo dựng một triết lý, một thái độ của người nghệ sĩ trước hiện thực, “điều muốn nói” đằng sau bức ảnh.

 Nhà Lý luận phê bình nhiếp ảnh Vũ Huyến. 

Ảnh ý tưởng khác với dạng ảnh được tổ chức, dàn dựng để cố bắt chước, cố giống như thật để trở thành ảnh tự nhiên. Ảnh tự nhiên, nhất là ảnh báo chí tôn trọng nguyên tắc sự thật, cuộc sống diễn ra thế nào thì nghệ sĩ ghi lại khoảnh khắc đó. Cá nhân tôi dị ứng với không ít nghệ sĩ nhiếp ảnh chỉ huy nhân vật phải “diễn”, chứ không phải ngẫu nhiên ghi lại khoảng khắc đẹp của cuộc sống. Một điều khác biệt nữa là ảnh tự nhiên có nội dung không phải là ảnh ý tưởng, bởi ảnh ý tưởng có chiều sâu triết học, đa nghĩa, mang dấu ấn chủ quan của người chụp. Trong ảnh ý tưởng, những chủ thể, đối tượng nhìn thấy được bằng mắt thường không phải là nội dung chính của bức ảnh. Để chuyển tải được một thông điệp hay ấn tượng nào đó, nghệ sĩ nhiếp ảnh thường phải có những ý niệm ban đầu, rồi sau đó mượn những biểu tượng, đường nét, sắc độ để hiện thực hóa ý tưởng đó.

PV: Tình hình sáng tác ảnh ý tưởng ở nước ta hiện nay như thế nào, thưa ông?

Ông Vũ Huyến: Hiện nay, không nhiều nghệ sĩ nhiếp ảnh ở nước ta chuyên sâu về ảnh ý tưởng, chưa tạo ra xu hướng sáng tác nên ảnh ý tưởng chưa phải là điểm trội của nhiếp ảnh Việt Nam. Nguyên do thì có nhiều, trong đó có phần do đặc tính nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam không mạnh tư duy logic, chưa có những suy tư triết học mang tính phổ biến… Ảnh ý tưởng đòi hỏi phải suy tư về các vấn đề bản thể, thời đại; chịu khó tích lũy kiến thức nền tảng rộng lớn; có sự liên kết với các loại hình nghệ thuật khác mới có thể cho ra đời một tác phẩm chất lượng. Cũng chính vì những đặc trưng kể trên nên nền nhiếp ảnh các nước Âu-Mỹ với truyền thống tư duy logic, lý tính được tôn sùng, phát triển về ảnh ý tưởng hơn hẳn.

Tác phẩm ảnh ý tưởng “Trống rỗng” của nhiếp ảnh gia Phạm Tuấn.    

PV: Ảnh ý tưởng khó sáng tác như vậy chắc hẳn cũng rất khó hiểu, nhất là với đối tượng công chúng không có chuyên môn, thưa ông?

Ông Vũ Huyến: Trong vấn đề thưởng thức ảnh ý tưởng đương nhiên là khác biệt so với ảnh tự nhiên. Nhiếp ảnh là nghệ thuật có tính toàn cầu, xem một bức ảnh tự nhiên thì công chúng ở đâu cũng có thể hiểu ngay lập tức, chẳng giống như văn chương muốn hiểu thì phải đọc bản dịch. Thưởng thức ảnh ý tưởng phức tạp hơn chứ không hẳn là khó hơn, đòi hỏi người xem phải tập trung, chịu nghĩ và có khả năng suy luận. Tên tác phẩm mặc nhiên là một “chìa khóa” quan trọng để hiểu ý tưởng, tìm hiểu cách xây dựng hình tượng, cách kết nối các chi tiết sự vật trong bức ảnh, hình dung, thông điệp của tác giả. Công chúng khi mỗi lần xem ảnh ý tưởng là một lần đồng sáng tạo với tác giả; có khi phát hiện ra một ý nghĩa mà ngay tác giả cũng không ngờ đến. Thưởng thức ảnh ý tưởng rất thú vị vì mang lại cơ hội suy tư, tưởng tượng bay bổng.

PV: Ông có thể dự đoán hướng phát triển của ảnh ý tưởng ở nước ta trong thời gian tới?

Ông Vũ Huyến: Cách đây khoảng chục năm, Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam đã tổ chức một triển lãm riêng về ảnh ý tưởng, nhiều cuộc thi cũng có hạng mục riêng dành cho thể loại nhiếp ảnh này. Có thể nói, các cơ quan chức năng luôn khuyến khích nghệ sĩ thử nghiệm để làm đa dạng, phong phú nhiếp ảnh nước nhà, qua đó hội nhập sâu rộng với nhiếp ảnh thế giới. Ở đây, cũng cần nói thêm rằng, ảnh tự nhiên hay ảnh ý tưởng có vai trò riêng, không nên so sánh sự hơn kém giữa hai thể loại này.

Về mặt kỹ thuật, xử lý hậu kỳ ảnh, tôi tin các nghệ sĩ nhiếp ảnh ở nước ta không kém các đồng nghiệp nước ngoài. Tuy nhiên, để có được phong trào sáng tác ảnh ý tưởng, rồi sau đó kết tinh những tác phẩm chất lượng thì không thể đòi hỏi trong một sớm một chiều mà cần thêm thời gian chờ đợi. Cốt lõi là nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam cần quan tâm và tìm hiểu thật kỹ những yêu cầu của thể loại sáng tác không hề dễ dàng này. Trước hết, phải có sự đam mê, từ đó các nghệ sĩ mới đào sâu suy nghĩ, học hỏi, giao lưu để nâng cao tri thức. Khi đó, mới có thể nghĩ đến những tác phẩm nhiếp ảnh ý tưởng mang thương hiệu Việt Nam có sức lan tỏa rộng khắp. 

PV: Trân trọng cảm ơn ông!

TRẦN HOÀNG HOÀNG (thực hiện)