"Đất nước" với tôi rất bình dị, gần gũi mà vô cùng thiêng liêng

QĐND - Đúng vào dịp toàn Đảng, toàn dân và toàn quân ta đang tưng bừng kỷ niệm 40 năm Ngày Giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước,  nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm đã dành cho Báo Quân đội nhân dân một cuộc trao đổi cởi mở với những ký ức sống động về cuộc đời cầm súng, cầm bút của bản thân ngay tại số nhà 250 phường Vĩ Dạ, TP Huế, nơi ông đang sinh sống.

- Thưa nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm, là một trong những nhà thơ tiêu biểu của thế hệ thơ trẻ những năm chiến tranh chống Mỹ, xin ông cho bạn đọc biết cơ duyên nào từ một người lính cầm súng thôi thúc ông cầm bút làm thơ?

- Sau Chiến dịch Mậu Thân năm 1968, tôi được mời tham gia trại viết do nhà văn Nguyễn Xuân Thiều chủ trì, chủ đề tập trung viết về cuộc chiến đấu anh dũng của quân và dân ta trong cuộc chiến Tết Mậu Thân. Lần tham gia trại viết này, tôi đã có ký sự đầu tay “Cửa Thép”. Ký sự này phản ánh cuộc chiến đấu giằng co, ác liệt giữa ta và địch tại cửa Đông Ba. Ký sự của tôi dày khoảng 70 đến 80 trang, nhưng khi nộp bản thảo lên anh Thiều thấy chưa ổn, anh bảo viết gò bó quá, bảo tôi viết lại. Phải đến lần sau “Cửa Thép” mới thành công, được anh Thiều khen và gửi ra Hà Nội in thành sách. Nhà văn Nguyễn Minh Châu đã giới thiệu “Cửa Thép” trên Văn nghệ Quân đội. Như vậy, trước khi đến với thơ, tôi đã có tác phẩm văn xuôi đầu tay.

Nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm

Tôi đến với thơ hơi muộn. Bài Đất ngoại ô là một trong những tác phẩm thơ đầu tiên của tôi-1969. Nhiều bạn đọc cho rằng Đất ngoại ô khá mới mẻ. Các câu thơ được kéo dài một cách tự do phóng khoáng, không quá câu nệ vào vần điệu. Lời thơ tự nhiên, gần với lời ăn tiếng nói hằng ngày. Những câu thơ, những đoạn thơ trong Đất ngoại ô chứa đầy suy tư. Từ quá khứ, đối chiếu với hiện tại: Vườn thơ xưa không có gã áo trắng đi về/ Ngơ ngẩn đọc thơ buồn trong tiếng guốc cạo râu/ Chỉ còn người phu xe cũ/ Nghiêng cốc rượu chiều nhòe những mái tôn... tôi nhìn thấy trong cái nắng tháng năm run rẩy những oan hồn. Và tự hỏi: Ôi mùa phượng hay lòng tôi cháy đỏ?. Ngọn lửa căm thù của đồng bào miền Nam đã biến thành giông bão: Sức trăm năm rung chuyển xuống lòng đường/ Cả ngoại ô làm chiến lũy sông Hương... Trước đó, tôi từng lấy bút danh Mặc Hữu, Hướng Dương ký dưới những bài báo, nhưng lần này tôi dùng tên thật của mình khi quyết định gửi bản thảo ra Hà Nội. Sau Đất ngoại ô tôi có bài thơ Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ được đăng trang trọng trên Báo Văn nghệ. Tôi đến với thơ từ đó và bạn đọc yêu thơ cả nước cũng bắt đầu biết đến cái tên Nguyễn Khoa Điềm.

- Thơ ông giàu chất suy tư, thể hiện tâm tư của người thanh niên trí thức tham gia tích cực vào cuộc chiến đấu của nhân dân. Khi Tổ quốc bị xâm lăng, có nhiều nhà thơ, nhà văn viết về đất nước. Nhưng “Đất nước” của Nguyễn Khoa Điềm là mạch suy tư về nhân dân, lối thể hiện tự nhiên, bình dị, phóng khoáng vốn có. Không ai nói về đất nước dễ hiểu như ông! “Đất nước”của ông đã ngấm vào các thế hệ học sinh Việt Nam. Ông có thể cho bạn đọc biết rõ hơn về hoàn cảnh ra đời của bài thơ?

- Năm 1971 tại chiến trường Trị Thiên, cuộc chiến tranh chống Mỹ đang đến hồi quyết liệt nhất. Phong trào đô thị miền Nam lên đến đỉnh điểm. Các cuộc tuần hành phản đối chiến tranh của các tầng lớp nhân dân ta nổ ra khắp nơi. Nhiều cuộc tuần hành của sinh viên với khẩu hiệu “Máu kêu trả máu, đầu kêu trả đầu”-một câu thơ của Tố Hữu, kèm theo các hình ảnh tang thương do Mỹ-ngụy gây ra được căng lên khắp các cuộc biểu tình. Trong không khí sục sôi đó, tôi được mời tham gia trại sáng tác do đồng chí Trần Hoàn phụ trách. Anh Trần Hoàn bảo anh em dự trại viết nên có các tác phẩm công phu hơn, dài hơi hơn. Tôi đã viết Trường ca Mặt đường khát vọng trong giai đoạn lịch sử đó. Và Đất nước nằm trong chương năm của Mặt đường khát vọng. Đây là chương mà tôi tâm đắc nhất. Bài thơ này tôi sử dụng các yếu tố văn hóa dân tộc, tập quán, huyền thoại, huyền sử, ca dao, tục ngữ tạo nên một thế giới nghệ thuật riêng. Đất nước với tôi rất bình dị, gần gũi mà vô cùng thiêng liêng và lấp lánh sắc màu ca dao, cổ tích. Đất nước được chia thành năm khổ. Trong không khí sục sôi của những ngày chống Mỹ, “Đất nước” của tôi ra đời mong muốn góp phần cổ vũ khí thế kháng chiến của tuổi trẻ đô thị vùng tạm chiếm miền Nam nói riêng, thế hệ thanh niên Việt Nam nói chung hòa nhịp vào cuộc chiến đấu hào hùng của toàn dân tộc.

- Là người từng trải, ông có nhận xét, đánh giá thế nào về thế hệ các nhà thơ, nhà văn quân đội?

- Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ cứu nước, đội ngũ các nhà thơ, nhà văn quân đội đã hình thành một lực lượng đông đảo. Nhiều nhà văn, nhà thơ trưởng thành trong môi trường quân đội như: Phạm Tiến Duật, Nguyễn Minh Châu, Lê Lựu, Chu Lai, Trần Đăng Khoa… Họ có nhiều tác phẩm tiêu biểu, đóng góp rất lớn cho nền văn học nước nhà. Các nhà thơ, nhà văn quân đội hiện nay vẫn là những cây viết được công chúng đánh giá cao.

- Là nhà thơ lão thành, xin ông nhận xét khái quát, góp đôi lời với các nhà thơ, nhà văn trẻ hiện nay?

- Nói thật, tôi không có nhiều thời gian để đọc hết các tác phẩm của các cây viết trẻ hiện nay. Khi còn đương chức tôi bận nhiều công việc. Nghỉ hưu mới có thời gian để đọc và viết. Tôi rất ấn tượng với hai cây viết trẻ là nhà văn Nguyễn Ngọc Tư và nhà thơ Phan Huyền Thư. Họ đã đem lại cho văn chương một giọng điệu, một ngôn ngữ mới. Họ nhìn cuộc sống tinh tế và sâu sắc. Tuy nhiên, bên cạnh đó có nhiều tác giả trẻ trong sáng tác còn quá đi sâu vào thế giới riêng tư, ít đề cập đến các vấn đề nóng của xã hội.

- Nhân dịp kỷ niệm 40 năm Giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước, ông có tâm sự, gửi gắm những gì tới các nhà thơ, nhà văn trẻ cũng như bạn đọc?

- Đại thắng mùa Xuân 1975 là một trong những mốc son chói lọi nhất trong lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc ta. Đó là biểu tượng sáng ngời của chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam, đỉnh cao của khí phách và trí tuệ của con người Việt Nam. Tôi mong muốn các bạn trẻ hãy đọc, nghiên cứu nhiều hơn các tác phẩm văn học chiến tranh để hiểu và tự hào về lịch sử dân tộc mình. Và mong muốn các nhà thơ, nhà văn tiếp tục có nhiều tác phẩm viết về đề tài lực lượng vũ trang và hãy đưa văn học chiến tranh lên một tầm cao mới.

- Vâng. Xin cảm ơn nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm và chúc ông khỏe mạnh, tiếp tục có những đóng góp cho văn đàn Việt Nam. 

TRẦN ĐÌNH THĂNG (thực hiện)

Đất nước ... Đã có một thời Ai muốn vào châu Mỹ La-tinh Đến trước vịnh Ca-ra-ip Sẽ không cần dùng địa bàn Cứ nhìn những xác da đen Trôi bập bềnh trên biển Những xác da đen chỉ hướng Đưa anh vào "mảnh vườn sau" của chủ nghĩa thực dân Đã có một thời Ai muốn đến Việt Nam Cứ theo gót những đàn ngựa phương Bắc Hay chữ thập trên tàu buôn nước Pháp Các bạn sẽ tìm ra Việt Nam Bởi vì ngày ấy Nước chúng tôi chưa có trên bản đồ thế giới Ngôn ngữ loài người chưa biết hai chữ "Việt Nam" Và dẫu bạn đến đây Chỉ có những tên đô hộ phủ toàn quyền Đứng ra tiếp bạn Nhưng hôm nay Bạn hãy đi theo những đoàn đi bộ tuần hành Mang những lá cờ sao vàng Ở Pa-ri, ở Mát-xcơ-va hay Xtốc-khôm Bạn sẽ đến được Việt Nam tôi đó   Bởi vì Việt Nam hôm nay Nằm giữa lòng thế giới Nằm trong tim nhân loại Nằm trên con đường dẫn ta tới giá trị con người... Bởi vì Việt Nam hôm nay Là Việt Nam chống Mỹ Chúng tôi gánh trên vai hành trang nặng nề của thế kỷ Để bạn bình tâm bước vào ngưỡng cửa Tự do...   Bạn đến đây Đã có Bác Hồ Và nhân dân tôi sẵn sàng đón bạn Dẫu Người đi vắng Bạn có thể đến nhà Người thăm một khóm hoa Rồi cùng Nhân dân tôi trò chuyện Nhân dân tôi đầy tình yêu mến Đã được Người dặn dò trước phút đi xa...   Bạn hỏi vì sao chúng tôi yêu quý Bác Hồ Bởi vì Người là người đầu tiên Về với Đất Nước chúng tôi Mang Chủ nghĩa Mác - Lê-nin Chứa trong trái tim yêu nước nhất Khi Người đặt tay lên Hòn đất Việt Nam đầu biên giới Thì từ đó Đất không phải là đất nữa Đất là chiến hào Đất là cạm bẫy Đất là hoa trái Nuôi chúng tôi, che chúng tôi cầm súng lên đường!   Có Người, chúng tôi có lại Hùng Vương Có lại dáng búp sen nghìn năm của chùa Một Cột Và những búp sen miền Nam tận bùn lầy Đồng Tháp Có Người, cũng đã thành thơ Có Người, mỗi mũi tên đồng Cổ Loa Không chịu vùi dưới đất Không nằm yên trong viện bảo tàng Chúng bay lên xé gió thời gian Mở hết đường bay qua thăng trầm lịch sử Để cắm vào đầu giặc Mỹ! Có Người, pho Bồ Tát nghìn tay nghìn mắt Biết tỏa hào quang từ hàng chục cánh tay Có Người, pho Bồ Tát triều Lý chỉ còn đầu Vẫn nguyên vẹn trong lòng chúng tôi nhờ búi tóc thời vua Hùng để lại Và pho Kim Cương trên đôi chân vững chãi Dẫu mất đầu vẫn giữ một dáng đứng Việt Nam Đấy, Đất Nước chúng tôi đổ vỡ biết bao lần (cả những pho từ bi cũng không ngoài hoạn nạn Nhưng có Người, những cái mất đi phải trả về hình dáng) Quá khứ được nhìn từ đôi mắt hôm nay Và hôm nay từ đôi mắt ngày mai Chúng tôi sống bằng tương lai một nửa Bằng tình yêu vô hạn những con người Như hôm nay nhìn Đất Nước cắt đôi Chúng tôi đã thấy ngày hàn gắn...   Bởi vì Người là người đầu tiên Yêu miền Nam trong trái tim mình Yêu tuổi trẻ miền Nam 25 năm Chưa có được ngày hạnh phúc   Mà Người dạy chúng tôi Hãy bền gan đánh giặc Dẫu phải chết cũng không khuất phục: "Không có gì quý hơn Độc lập, Tự do!"   Chúng tôi là con cháu Bác Hồ Có nghĩa là chúng tôi giống Bác Những gì còn non nớt Chúng tôi học tập để sống, chiến đấu như Người   Bởi vì Người là đất nước của chúng tôi Mỗi sợi tóc trắng của Người đều ghi ngày gian khổ nhất Của Đất Nước, những năm dài đánh giặc Đôi dép của Người mòn vẹt gót Người đã đi những ngả đường Đất Nước hành quân   Trái cà Người ăn Cũng là trái cà nuôi người anh hùng đầu tiên-Thánh Gióng Cây gậy Người cầm Cũng có thể tìm trong trăm ngàn gậy vượt Trường Sơn Ý chí của Người Ý chí toàn dân tộc Lý tưởng của Người Sự sống chúng tôi mang... Hồ Chí Minh - Việt Nam Bạn và tôi cùng gọi Hồ Chí Minh - Việt Nam   * * *   Em nghe không trái thị đã rơi xuống tay Người Trái không chỉ rơi vì sức hút đất đai Trái rơi vì tay Người ao ước Khi trái chạm vào tay Người và Người ấp ủ Thì lừng hương tay Người và Người ấp ủ Thì lừng hương và cô Tấm bước ra Đi trả thù và sống Tự do... Không rơi xuống bùn, ôi trái thị quê ta Để bùn lấm và thành bùn vạn kiếp Rơi vào tay Người, đó là định luật Của đấu tranh và nhân nghĩa Việt Nam   Tuổi trẻ ơi trong sương gió tháng năm Ta đã lớn rồi, chín đầy hy vọng Hãy ngã xuống tay Nhân dân, hỡi sắc vàng của nắng Hỡi hương thơm của nồng mặn mồ hôi.   Hãy ngã vào tay Nhân dân, đừng vãi đừng rơi Đừng tự do, đừng hoài nghi nữa Hãy yêu Nhân dân và nghe Người nhắn nhủ Hãy tìm sức mạnh mình trên cơ thể Nhân dân Nhân dân đang đi lên đội ngũ trùng trùng Thế vô tận của nghìn năm giết giặc Lửa đã cháy hồng hào mặt đất Mùa chín tình yêu, mùa chín hận thù!   - Không bao giờ xương máu phải bơ vơ Ôi sông núi uy nghi ngàn dặm đất Có nghe tiếng chúng con: Xin có mặt Nguyện làm người xung kích của quê hương Đây tiếng hát chúng con: Tiếng hát xuống đường!   (Trích trường ca “Mặt đường khát vọng”, NXB Văn nghệ giải phóng, 1974).