Có thể nói, tình trạng tranh giả trong dòng tranh Đông Dương hiện nay đã trở nên phổ biến và ngày càng tinh vi. Không chỉ dừng ở việc sao chép chữ ký hay kỹ thuật, nhiều bức tranh còn được dựng lên toàn bộ bối cảnh giao dịch, tiểu sử tác phẩm và hồ sơ triển lãm một cách giả tạo.

Ace Lê là nhà nghiên cứu nghệ thuật và Giám đốc thị trường đầu tiên của Sotheby’s cho Việt Nam. Anh là giám tuyển chuỗi triển lãm tiên phong về tranh Đông Dương như “Hồn xưa bến lạ” (năm 2022) và “Mộng Viễn Đông” (năm 2023). Năm 2025, anh đồng giám tuyển “Trời, non, nước”, triển lãm hồi cố đầu tiên của cựu hoàng Hàm Nghi tại Việt Nam.

Công chúng tham quan triển lãm tranh "Trời, non, nước" của vua Hàm Nghị tại TP Huế, tháng 3-2025. Ảnh: LÊ HIẾU 

Nhận định về nguy cơ tranh giả, Ace Lê cho biết: “Trong suốt những thập kỷ qua, một trong những vấn đề nổi cộm nhất của thị trường mỹ thuật Việt Nam là sự thiếu minh bạch về giá cả, nguồn gốc và tính xác thực của tác phẩm. Công tác kiểm định của tuyệt đại đa số sàn đấu giá hiện nay với tranh Đông Dương là tương đối sơ sài”.

Các sàn lớn nếu có đủ kinh phí sẽ thuê một chuyên gia riêng về tranh Việt, hoặc nhập vào phụ trách chung với mảng tranh hiện đại của Đông Nam Á hoặc châu Á. Ở các sàn nhỏ hơn, một người sẽ phải phụ trách nhiều mảng hơn, bao gồm cả hội họa, đồ cổ và các loại hình nghệ thuật khác.

Cốt lõi của khủng hoảng tranh giả không nằm ở hành vi lừa đảo đơn lẻ mà ở sự thiếu vắng một hệ thống giám định và lưu trữ chuyên nghiệp. Mỹ thuật Đông Dương, do chịu ảnh hưởng từ chiến tranh, di cư và biến động chính trị, đã mất đi nhiều tư liệu gốc về xuất xứ, triển lãm, quá trình lưu giữ... Điều này khiến công tác xác minh tranh thật trở nên cực kỳ khó khăn.

Với chuyên môn hằng ngày là giám định tranh, theo Ace Lê, công việc này có 3 khâu chính: Giám định lai lịch, thị giác và pháp khoa. Giám định lai lịch đối chiếu các thông tin về lịch sử mua bán và sở hữu tranh với kho dữ liệu để định tính xác thực của tranh. Chuỗi thông tin hoàn hảo sẽ bao gồm đầy đủ từng giai đoạn chuyền tay tranh-thời gian, địa điểm, người bán, người mua và các bằng chứng liên quan như giấy chứng thực, hóa đơn mua bán, catalogue bán, poster có đề cập tới tranh, các hình ảnh, video, bài báo hoặc cuốn sách có ghi chú về tranh, những dấu mộc và nhãn của gallery hoặc sàn đấu giá trên tranh hoặc khung.

Đó là những bằng chứng “cứng” không thể chối cãi. Ví dụ, bức “Người hát dân ca” của Nguyễn Phan Chánh đã xuất hiện trong bức ảnh triển lãm của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương năm 1930 và trong hồ sơ đấu xảo Paris năm 1931, đồng thời có một lịch sử giao dịch rất minh bạch, văn minh.

Giám định thị giác là quá trình phân tích bút pháp và chữ ký trong tranh, so sánh chúng với hệ thống tác phẩm của nghệ sĩ để kết luận xem phong cách có nhất quán hay không. Điều này không dễ và yêu cầu người nghiên cứu phải có bề dày kiến thức, kinh nghiệm với không chỉ tác giả đó mà với cả giai đoạn đó. Những yếu tố thị giác cần để ý gồm: Cỡ tranh, chất liệu, đề tài, bố cục, màu sắc và thủ pháp nói chung. Riêng về chữ ký, có thể nói cho ta biết rất nhiều điều: Chữ ký tay hay đóng triện, năm sáng tác, có lưu bút đi kèm hay không...

Cuối cùng, giám định pháp khoa là quá trình nghiệm soi tranh và các chất liệu cấu thành tranh bằng nhiều liệu pháp khác nhau. Ở Việt Nam còn chưa có cơ quan nào có khả năng và thiết bị để cung cấp dịch vụ này cho thị trường. Ở các bảo tàng lớn trên thế giới đều có bộ phận này, vì vậy, họ có thể phân tích hóa học một mẩu tiêu bản nhỏ để xét tuổi sơn mài, do đó phân biệt được tranh thật hay tranh mới chép.

Chơi tranh là một nghề công phu. Lời khuyên của Ace Lê với các nhà sưu tập khi nhập môn là không cần vội vàng mà nên có đủ khoảng lặng để quan sát, nghiên cứu và trò chuyện với những bạn bè trong cộng đồng cũng như các chuyên gia uy tín. Người chơi mới cần học cách quan sát, tìm hiểu lịch sử tác phẩm, kiểm tra giấy tờ, đối chiếu thông tin với cộng đồng chuyên môn. Một bức tranh giá triệu USD không thể không có hồ sơ đi kèm. Ngay cả chi tiết nhỏ như kiểu chữ ký, năm sáng tác, nét bút hay chất liệu khung đều là dấu hiệu có thể phân biệt tranh thật với tranh sao chép.