Năm 1967, Santiago Álvarez Román đến Việt Nam để ghi những thước phim về sự tàn phá của bom đạn Mỹ. Tại đây, ông tận mắt chứng kiến những đợt ném bom đầu tiên xuống Hà Nội, một thành phố có vài triệu dân thường. Bộ phim có tên gọi “Hà Nội, thứ ba ngày 13” (Hanoi, Martes 13), nổi tiếng vì những khó khăn ông gặp phải. “Đoàn làm phim” của ông chỉ có ông và một người quay phim với hai máy quay cầm tay và không có thiết bị ghi âm thanh nào. Santiago Álvarez Román buộc phải sáng tạo và ứng biến, nhưng nhờ đó, “Hà Nội, thứ ba ngày 13” trở thành bộ phim đưa ông lên tầm nghệ sĩ, vượt ra khỏi khuôn khổ một nhà làm phim tài liệu truyền thống. 

Nhà làm phim Santiago Álvarez Román trong một cuộc gặp với Chủ tịch Hồ Chí Minh. Ảnh: resumenlatinoamericano.org

Nhờ thành công của “Hà Nội, thứ ba ngày 13”, Santiago Álvarez Román sau đó được gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh. Trong hồi ký của mình, ông kể lại cuộc gặp với vị lãnh tụ Việt Nam trong căn nhà sàn đơn sơ. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói với ông những lời đầy cảm hứng với tư cách hai người bạn. 

Lần thứ hai Santiago Álvarez Román đến Việt Nam là vào năm 1969, để tham dự lễ viếng Chủ tịch Hồ Chí Minh. Khi tiếp cận không phận miền Bắc Việt Nam, tiêm kích Mỹ đã áp sát máy bay chở đoàn quan chức Cuba, yêu cầu họ quay trở về, nếu không sẽ bị bắn hạ. Trong hồi ký, Santiago Álvarez Román kể lại, khi đó Juan Almeida, sĩ quan chỉ huy đoàn đã nói: “Bảo chúng cứ bắn đi. Chúng ta không quay đầu lại trước lễ tang người bạn của chúng ta”. 

Từ những hình ảnh chân thực ông ghi lại trong thời gian ở Việt Nam, đầu năm 1970, ông cho ra mắt bộ phim tài liệu “79 mùa xuân” (79 primaveras). Xen giữa những hình ảnh về cuộc sống đời thường của Chủ tịch Hồ Chí Minh là những hình ảnh về sự tàn khốc của bom đạn Mỹ cùng nhiều tư liệu về quá trình chiến đấu chống ngoại xâm của quân và dân Việt Nam, từ ngày khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đến Chiến thắng Điện Biên Phủ vĩ đại. 

Cao trào của bộ phim nằm ở những thước phim xúc động, đau thương mà Santiago Álvarez Román ghi lại được trong lễ viếng Chủ tịch Hồ Chí Minh. Phim kết thúc với những cảnh chiến đấu ác liệt vẫn tiếp diễn, cùng lời kêu gọi phong trào đấu tranh quốc tế hãy đoàn kết lại. Sự kết hợp trên gửi đến thông điệp rằng cuộc đời và sự nghiệp của Chủ tịch Hồ Chí Minh gắn liền với khát khao giải phóng dân tộc Việt Nam. Dù Người đã đi xa, cuộc kháng chiến của dân tộc Việt Nam vẫn tiếp tục cho đến chiến thắng cuối cùng, vì chân lý “Không có gì quý hơn độc lập, tự do”. 

“79 mùa xuân” được đánh giá là phim tài liệu thể hiện rõ nhất phong cách của Santiago Álvarez Román, được ông mô tả là phong cách xuất phát từ lòng căm thù chủ nghĩa đế quốc. Cho đến nay, bộ phim vẫn là một kiệt tác về điện ảnh cá nhân, đồng thời là lời chia buồn sâu sắc của nhân dân Cuba anh em đến Việt Nam sau khi Chủ tịch Hồ Chí Minh qua đời.

Santiago Álvarez Román sinh ngày 18-3-1919, tại khu phố cổ ở thủ đô La Habana, Cuba. Năm 14 tuổi, do gia đình gặp khó khăn, ông xin vào làm việc trong một xưởng in, đồng thời theo đuổi việc học bằng cách tham gia các lớp buổi tối. Năm 19 tuổi, ông phải bỏ dở đại học vì thiếu kinh phí. Quyết tâm thử vận may, ông lên tàu đến New York (Mỹ) chỉ với vài đô-la trong túi, bất chấp sự phản đối của gia đình.

Tại Mỹ, Santiago Álvarez Román chứng kiến một xã hội đầy bất công bởi nạn phân biệt chủng tộc và sự áp bức đối với người lao động. Nhưng cũng tại đó, ông nhập học trường Jefferson, do Đảng Cộng sản Mỹ lập nên. Ông được học tiếng Anh, lịch sử, kinh tế Mỹ và đặc biệt là Chủ nghĩa Mác.

Năm 1941, Santiago Álvarez Román trở về Cuba và gặp Jesús Montané, người đồng chí của lãnh tụ Fidel Castro sau này. Ông tham gia các hoạt động nghiệp đoàn, bãi công phản đối sự bóc lột của giới chủ lao động. Sau một thời gian dài đấu tranh, ngày 1-1-1959, cách mạng Cuba thành công. Santiago Álvarez Román trở thành một trong 4 người sáng lập Viện Công nghiệp và Nghệ thuật điện ảnh Cuba (ICAIC) không lâu sau đó. Những năm tiếp theo, ông là Tổng biên tập tờ báo tuần Bản tin Mỹ-Latin của ICAIC, đồng thời hướng đến làm phim tài liệu như một cách đưa tin. 

Chịu ảnh hưởng sâu sắc từ những gì chứng kiến trong xã hội Mỹ, năm 1965, Santiago Álvarez Román hoàn thành phim tài liệu ngắn “Ngay bây giờ” (Now), lột tả thực trạng phân biệt chủng tộc tại xứ cờ hoa. Bộ phim là sự đột phá khi kết hợp tư liệu hình ảnh với lời hát của Lena Horne, nữ ca sĩ kiêm nhà hoạt động đòi quyền lợi cho người da màu nổi tiếng. Phong cách phối hợp tư liệu với nghệ thuật của ông được coi là tiền thân của phim video ngắn hiện đại. 

ĐĂNG SƠN 

(Theo tài liệu nước ngoài)